یادی از پروفسور حسابی/ ۱۲ شهریور سالروز درگذشت پدر علم فیزیک ایران

جارستان: ۱۲ شهریور سال ۱۳۷۱ بود که خبر درگذشت پروفسور محمود حسابی منتشر شد؛ تازه آن موقع بود که نامش در خارج از محافل دانشگاهی بر سر زبان‌ها افتاد و مردم فهمیدند ایران‌زمین، چه فرزند نازنینی را از دست داده‌است. کارنامه علمی پروفسور حسابی شگفت‌انگیز بود؛ آدمی که تا پیش از ۲۰ سالگی، سه‌مدرک لیسانس

کارنامه علمی پروفسور حسابی شگفت‌انگیز بود؛ آدمی که تا پیش از ۲۰ سالگی، سه‌مدرک لیسانس در رشته‌های ادبیات، زیست‌شناسی و مهندسی راه و ساختمان یا به قول امروزی‌ها عمران، بگیرد و بعد برود در پاریس رشته برق بخواند و فارغ‌التحصیل رشته مهندسی معدن هم بشود؛ آن وقت در ۲۵ سالگی از دانشنامه دکترای خودش در رشته فیزیک، در دانشگاه سوربن دفاع کند و مدتی در آمریکا و در دانشگاه پرینستون، شاگرد آلبرت اینشتین باشد و تازه، دل به جاذبه‌های رنگارنگ غرب نبندد و برگردد به کشورش و برای اولین‌بار نقشه‌برداری جدید را در آن انجام دهد و بعد، مدرسه مهندسی وزارت راه، دارالمعلمین عالی، دانشسرای‌عالی، ایستگاه هواشناسی، دستگاه رادیولوژی، بیمارستان خصوصی و مدارس عشایری را برای نخستین‌بار راه‌اندازی کند و بعد برای اولین بار، در ایران مرکز تحقیقات اتمی تأسیس و رآکتور اتمی نصب کند و مؤسسه استاندارد راه بیندازد، حتماً آدم خاصی است و نمی‌توان از جاذبه شخصیت او گریخت.

دکتر محمود حسابی در ۳ اسفند سال ۱۲۸۱ هجری خورشیدی در تهران، از پدر و مادر تفرشی زاده شد.

پس از سپری شدن چهار سال از دوران کودکی در تهران، به همراه خانواده عازم شامات شد.

در ۷ سالگی تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت، با تنگدستی و مرارت‌های دوری از وطن در مدرسه فرانسوی‌ها آغاز کرد و درهمان زمان تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی را نزد مادر فداکار و متدین خود خانم گوهرشاد حسابی فرا گرفت.

او قرآن کریم و دیوان حافظ را از حفظ می‌دانست و بر کتاب‌های بوستان سعدی، گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و منشآت قائم مقام فراهانی اشراف کامل داشت.
زنده یاد دکتر حسابی با شعر و موسیقی سنتی ایران و موسیقی کلاسیک غرب به خوبی آشنا بود، او در زمینه موسیقی تبحر داشت و در ورزش هم در رشته شنا موفقیت‌هایی کسب کرد.

شروع تحصیلات متوسطه دکتر محمود حسابی همزمان با آغاز جنگ جهانی اول و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود.
از این رو به مدت دو سال در منزل به تحصیل پرداخت. پس از آن در رشته مهندسی راه و ساختمان از دانشکده فرانسوی مهندسی در بیروت دانش آموخته شد. در آن دوران با اشتغال در نقشه‌کشی و راه‌سازی، به امرار معاش خانواده کمک می‌کرد.

زنده یاد دکتر حسابی در دانشگاه سوربن فرانسه، در رشتهٔ فیزیک به تحصیل و تحقیق پرداخت. در سال ۱۹۲۷ میلادی در سن ۲۵ سالگی دانشنامه دکتری فیزیک خود را، با ارائهٔ رساله‌ای تحت عنوان «حساسیت سلول‌های فتوالکتریک»، با درجه عالی دریافت کرد.

پروفسور حسابی با وجود امکان ادامه تحقیقات در خارج از کشور، به ایران بازگشت و به پایه‌گذاری علوم نوین و تأسیس دارالمعلمین و دانشسرای عالی، دانشکده‌های فنی و علوم دانشگاه تهران، نگارش ده‌ها کتاب و جزوه و راه‌اندازی و پایه‌گذاری فیزیک و مهندسی نوین همت گماشت.

استاد در زمانی از انرژی اتمی در کشور صحبت کرد که درایران کم تر کسی بود درباره اتم یا انرژی اتمی اطلاعات یا معلوماتی حتی عادی داشته باشد. در آن ایام، دانشجویان دارالمعلمین عالی، که از شاگردان اولیه استاد بودند، نقل می کردند: استاد در حین تدریس رشته های مختلف علوم جدید، به ویژه فیزیک، در مورد اتم و انرژی نکات علمی جالب کم سابقه ای را مطرح می کرد. این مباحث برای دانشجویان بسیار تازه و جذاب بود و علی رغم این که تشریح مسائل علمی مربوط به اتم بسیار پیچیده بود، استاد آن را به زبان ساده برای دانشجویان شرح می داد و فواید و اهمیت شناخت اتم و تأثیر و تحول ناشی از آن را در علم و زندگی بشر بیان می کرد.

زنده‌یاد پروفسور حسابی را باید دانشمندی فرهنگ‌دوست بدانیم؛ گفتیم که رابطه او با فرهنگ ایرانی، از دوران کودکی و با آموزش‌های مادرش آغاز شد؛ آن‌گونه که حتی سال‌ها زیستن در غربت، نتوانست وی را از فضای فرهنگ سرزمینش دور کند. او گلستان‌سعدی را حفظ بود و می‌توانست خط فارسی میانه و اوستایی را بخواند. پروفسور محمود حسابی، اگرچه به عنوان «پدر فیزیک ایران» مشهور است، اما چنان قلمرو فعالیت‌های گسترده و گوناگونی دارد که نمی‌توان او را در حیطه یک دانش خاص محدود کرد.

یادش گرامی و راهش پررهرو باد.