تاثیر دین اسلام بر شهرسازی ایرانی

ورود اسلام به ایران،شهرهای ایرانی را چه آنهایی که از قبل وجود داشتند و آنهایی که جدیدا بنا شده اند را به یک بار دستخوش تغییر و تحولات نکرده،بلکه با پیروی از اصول و برنامه ریزی شهری در زمان ساسانی و با تائیر از مولفه های الهی دین مبین اسلام شکل تازه ای  به آنها بخشید،اسلام در نظر بسیاری از محققان،آیینی مدنی است که مشارکت جمعی را در عبادات فردی مورد توجه قرار می دهد،به طور کلی می توان گفت که بسیاری از تعلیمات اسلام در بهترین شرایط خود در یک محیط شهری نمود پیدا می کند،اسلام به عنوان دینی شهری مطرح شده که برای تحقق آرمان های خود نیاز به شهر داشته است و اساسا دین اسلام شاید تنها  دینی باشد که در شهر شکل گرفت و با توجه به بینش و جهان بینی آن،نیازمند توسعه و گسترش شهرها بوده است. در قران کریم هم از شهر به عنوان مدینه محل تجمع انسان ها تعبیر شده است با توجه به این که اسلام دینی با ابعاد اجتماعی می باشد ۱۴ بار  در قران کلمه مدینه آمده است.
شهر اسلامی،شهری است که در آن مظاهر تمدن اسلامی نمود دارد و دارای هویت خاص فضایی،فرهنگی و تاریخی است و دستورات اسلام به نحوی شهرسازی ایران را تحت تاثیر و هویت بخشیده که با شهرهای سایر نواحی متفاوت ساخته است.
در مقاله  حاضر به تاثیر دین اسلام بر مشخصه های کالبدی شهر اشاره شده است به طوری که اگر این مشخصات در شهری باشد می توان آن را  به عنوان ((شهر اسلامی)) یاد کرد.
سه عنصر مسجد، بازار و محله ، مشخصه شهر دوران اسلامی می باشد که به اختصار مورد بررسی قرار می گیرند:
مسجد :
دولت اسلامی در شهر متولد می شود و با توجه به اینکه تشکیل این دولت برای اولین بار در « مسجد » صورت گرفت ، بنابراین وجود مسجد جامع به یکی از مشخصات اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل می گردید. این امر تا آن حد اهمیت دارد که در دوران اولیه دولت اسلامی و قبل از تشکیل حکومتهای محلی ، سکونتگاهی به مقام شهر می رسید، که صاحب مسجد جامع باشد. مسجد جامع علاوه بر نقش دینی ، نقشهای سیاسی و اجتماعی بسیار قوی می یافت.

بازار :
ایجاد بازار و میدان در کشورهای مفتوحه توسط دولت اسلامی نقش اساسی به این دو عنصر در سازماندهی شهر دوره اسلامی داد به گونه‌ای که با تقریبی نزدیک به یقین می‌توان از بازار و میدان به عنوان عناصر اصلی شهر دوره اسلامی یاد کرد. بازار نیز مانند مسجد از شکل ساده شروع شده و به تدریج پیچیدگی فضایی و انتظام کامل می‌یافت. در واقع بازار نیز به عنصری برای خودنمایی حکومتهای محلی و منطقه‌ای تبدیل گردید.در دوره اسلامی اندک اندک،نمادهای کالبدی دین به عنوان عناصر جدایی ناپذیری از بازار ظاهر شدند و عناصر چون مسجد،مدرسه و حسینه و تکیته جای خود را در بازار باز کردند.
راسته‌های مختلف بازار با توجه به عملکردشان در نزدیکی و یا با فاصله‌ای از مسجد قرار می‌گرفتند بدین‌ترتیب : نخست بازار مهر و تسبیح فروشان، سپس بازار کتابفروشان و صحافان ، بازار پارچه فروشان و غیره تا بازار دباغان و رنگرزان ، که به علت آلودگی ، از مسجد فاصله زیادی داشتند
محله :
مفهوم محله از مفاهیم کاملا نام آشنا در مباحث شهرسازی ایران بوده و در ایران شهرهایی که پیش از اسلام شکل گرفته بودند عامل اقتصادی _اجتماعی نقش عمده ای در مرزبندی محله ها ی مسکونی و روابط داخلی و خارجی آنها داشت.
علی‌رغم اینکه در بدو تشکیل دولت اسلامی ایجاد قشربندی اجتماعی بر مبنای قوم، قبیله ، نژاد نفی می‌گردید ، اما در زمان تشکیل حکومت اسلامی، این محله‌بندیها گسترش می‌یافت که مبنای آن برخلاف دوران ساسانی نه براساس نظام کاستی و طبقاتی بلکه براساس تفاوتهای قومی ، قبیله ای بود. در این دوره محلات در تضاد و تقابل با یکدیگر بودند و ارتباط محله با سازمان اجتماعی عشیره‌ای خود (جامعه شهری، روستایی و ایلاتی) بسیار بیشتر از رابطه آن با محلات مجاورش بود. هر یک از محلات مسجد، بازارچه ، مدرسه ، آب انبار، قنات و حمام خاص خود را داشت.و بطور کلی یکی از بارزترین ویژگی های شهرهای اسلامی وجود عنصر محله در آن بود، به نحوی که بخش وسیعی از شهر را محلات مسکونی در بر گرفته بود.