غربت بنای ایلخانی در منطقه جنگلی آستارا

براساس منابع تاریخی، شیخ تاج الدین محمود خیوی از عابدان و زاهدان قرن هفتم قمری و از اهالی خیاو ( مشکین شهر استان اردبیل) بوده یا مدتی در آنجا سکونت داشته است و بنای سنگی بقعه یا مدفن او در سال ۷۳۲ ه.ق در آستارا احداث شد.

مورخان شیخ محمود خیوی را هم عصر ایلخانان مغول و از بزرگان اهل سنت و مشایخ طریقت قرن هفتم هجری قمری برابر با قرن سیزده میلادی نوشته اند؛ اهالی محلی او را با نام های دیگری چون ملامحمود و شیخ‌محمود نیز می‌خوانند و در برخی نوشته ها کراماتی همچون طی‌الارض و شفای بیماران به او نسبت داده شده است.

راه دسترسی به بقعه از روستای اهل سنت عنبران آستارا می گذرد؛ در انتهای روستا از پل می گذریم و در حدفاصل عنبران و روستای ویرمونی بعد از راه روستایی و سپس راه فرعی خاکی و آبگرفته، منطقه ای جنگلی با مزارع و چند خانه مشاهده می شود و در ۶ کیلومتری جاده آستارا به اردبیل، مقبره شیخ و پیری عارف از دوره ایلخانان در دل جنگل خودنمایی می کند.

محل مقبره نسبت به اراضی جنگلی اطراف، بلندتر است و بر دشت ها و مزارع مشرف است و لابلای چند درخت قدیمی و تنومند، بنای سنگی مقبره شیخ محمود با سکوتی موهوم به چشم می خورد.

ساختمان بقعه به شکل مکعب مستطیل با ۲۸ متر مساحت و ۶ متر ارتفاع ساخته شده است و گنبد دولایه ای بر فراز آن نصب قرار دارد و ارتفاع گنبد داخلی آن را پنج متر و گنبد بیرونی را هشت متر نوشته اند.

مصالح سنگی و آجری به کار رفته در دیوارها و سقف و گنبد، قرن ها هوای شرجی تابستان های گرم و سوز زمستان ها را تحمل کرده است و در سال های قبل چراغ هایی برای تامین روشنایی در دیوار بقعه نصب شد.

در تابلویی که از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای معرفی بقعه در محل نصب شده، آمده است که این اثر با شماره ۹۵۱ در پنجم شهریور ماه ۵۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و منوچهر ستوده در کتاب از آستارا تا استرآباد، این بقعه را یکی از عجائب هفت گانه گیلان نامیده است.

دور بنا سنگ چین شده و بقعه دارای یک در ورودی و دو پنجره است و در کنار در ورودی صندوق صدقه ای به چشم می‌خورد و وقتی از در وارد بقعه می شویم، سه قبر در داخل آن مشاهده می شود.

شاخه های درختچه های روئیده بر دیواره های بنا نشانگر کم توجهی به آن است و این احتمال وجود دارد که با رشد ریشه ها و تکثیر درخچه ها، تَرک ها و شکست هایی در دیوار ایجاد و بنا به تدریج تخریب شود.

بنا براعتقاد اهالی محل قبر وسطی مربوط به شیخ محمود خیوی است و صاحب قبر جنوبی یا به سمت کوه متعلق به صوفی ایوب‌الدین تات است که گویا معمار و سازنده قسمت سنگی بنا بوده است. قبر سمت شمالی یا به سمت شالیزار نیز طبق روایت مزار کمال الدین سنجره دهی از بزرگان علم و عرفان منطقه می‌باشد و برخی ها این قبر را متعلق به فرزند شیخ محمود دانسته اند.

پنجره های بقعه حفاظی از نرده های آهنی دارد و شمع های آب شده در مقابل آن و نخ ها و پارچه های سبز بسته شده بر نرده های پنجره، حکایت از مراجعه مردم به این بقعه برای راز و نیاز و واسطه قرار دادن شیخ جهت برآورده شدن حاجات دارد.

درب بقعه باز است و گویا فردی از روستائیان اطراف شب ها آن را می بندد و صبح ها می گشاید و متاسفانه مشاهده برخی تصاویر مانند اثراتی از حضور احشام در محوطه این اثر تاریخی ثبت شده، غربت آن را بیشتر به رخ می کشد.

در اطراف و محوطه بقعه، سنگ های نقش دار و تراشیده به چشم می خورد و برخی از آنها شکسته شده اما نقش و نگارهای برجسته آنها باقی است و شاید بخش هایی از سنگ قبرهای متوفیان مدفون در جوار بقعه باشد، اما افشای رازهای مگوی این سنگ ها نیاز به کاوش های فنی و علمی باستان شناسان دارد.

راه نامناسب و غربت بقعه

راه خاکی، آبگرفته و ناهموار بقعه که از راه روستای عنبران به ویرمونی منفک می شود، هر چند فاصله زیادی تا بقعه ندارد اما نامناسبت بودن راه می تواند بسیاری از علاقه مندان را از تماشای آن بازدارد و از سوی دیگر، به جهت خلوت بودن حریم و محوطه بقعه بخصوص در شب ها، امکان سوء استفاده حفاران غیرمجاز نیز وجود دارد.

اگر مدفن شیخ خیوی راه دسترسی هموار و آسفالت با عرض استاندارد و تابلوهای معرفی داشته باشد و محوطه آن محصور شود و برای ورود و بازدید از این بنای تاریخی و مذهبی، مبلغی از گردشگران و بازدیدکنندگان دریافت شود، هم هزینه حفاظت آن تامین خواهد شد و هم با باز شدن پای گردشگران به محوطه آن، غبار غربت از سیمای بقعه زدوده خواهد شد.

اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آستارا در مهر ماه ۹۸ اعلام کرده بود که بقعه شیخ خیوی با ۸۰۰ سال قدمت، پس از مسجد اسپی مزگت رضوانشهر قدیمی ترین بنای تاریخی استان گیلان است و مرمت بقعه در اواسط سال ۹۷ آغاز و با صرف هزینه ای بالغ بر یک میلیارد و ۷۵۰ میلیون ریال در مهر ماه ۹۸ به پایان رسیده است.

مرمت بنا شامل بازسازی بخشی از دیوار، شن ریزی و سنگ فرش محوطه، نصب چراغ ها و تابلوی معرفی آن بوده است و تا حدودی گرد غربت را از چهره آن زدوده اما نبود راه دسترسی مناسب را می توان مهمترین عامل غربت آن دانست.

تعداد بازدیدکنندگان از باغ پرندگان آستارا که در کنار جاده اصلی واقع شده بسیار بیشتر از بازدیدکنندگان از بقعه شیخ خیوی است اما اگر این بنای تاریخی راه مناسب داشته باشد، با رفت و آمد علاقه مندان به میراث فرهنگی به این منطقه، صنعت گردشگری رونق خواهد گرفت و مشاغل جنبی در مسیر بقعه ایجاد و زمینه کسب و کار چند نفر فراهم خواهد شد.

از کمبود اعتبار مرمت آثار تاریخی تا طرح ایجاد سایت موزه 

تاثیر رطوبت بالای هوا و تابستان های شرجی گیلان بر فرسایش و فرسودگی آثار تاریخی امری اجتناب ناپذیر است و معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان اوایل آبان ماه جاری در بازدید از این بنای تاریخی اعتبارات اختصاص یافته برای مرمت بقعه را با توجه به اقلیم خاص استان ناکافی دانست.

ولی جهانی درابن بازدید با اشاره به شرایط آب و هوایی گیلان، بر نیاز بسیاری از بناهای تاریخی به مرمت مستمر و اساسی تاکید کرد و گفت: مرمت آنها از عهده اداره کل میراث فرهنگی خارج است و همه سازمان ها، نهادها و مردم باید در این راستا همیاری کنند.

او به تازگی طرح ایجاد سایت موزه در محل بقعه شیخ خیوی در آستارا را مطرح کرده و از فراهم شدن مقدمات احداث سایت موزه سنگ قبور اسلامی این شهرستان در آن بقعه خبر داده است.

جهانی به همکاری فرمانداری، اوقاف و امور خیریه، دهیاری ها و تشکل های مردم نهاد در این راستا اشاره و ابراز امیدواری کرده است سایت موزه در آینده ای نزدیک به بهره برداری برسد.
به گفته او، جهت احیا و حفظ این اثر تاریخی در طی سال های قبل، از محل اعتبارات شهرستانی و استانی به مرمت و نورپردازی و تهیه نقشه تعیین عرصه و حریم بنا اقدام شده است.

مجتبی آب‌ روشن، مسئول اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آستارا نیز در این بازدید اظهار داشت: هویت اقوام با بناها و آثار تاریخی و فرهنگ ها و خرده فرهنگ ها شناخته می شود و باید بیش از گذشته به حفاظت از آن بقعه متبرکه توجه شود.

بقاع متبرکه دیگری نظیر بقعه پیرقطب الدین و آرامگاه امامزادگان ابراهیم و قاسم (ع) در آستارا وجود دارند و برخی آثار و اسناد تاریخی قابل توجهی در موزه حکیم نظامی این شهرستان نگهداری می شود و اقدامات مسئولان برای مرمت و حفظ بقعه شیخ محمود خیوی نیز ارزشمند است اما راه، زیرساخت احیا و آبادانی است و به نظر می رسد باید توام با ایجاد سایت موزه، احداث راه مناسب برای بقعه نیز پیگیری شود.

شهرستان مرزی بندر آستارا با ۹۱ هزار نفر جمعیت در منتهی الیه غرب استان گیلان، مرز جمهوری آذربایجان و همسایگی استان اردبیل واقع شده است.

گزارش از عیسی پاشاپور