نظرات موافقان و مخالفان پرورش تیلاپیا تیلاپیا اکوسیستم آبی کشور را منقرض خواهد کرد

 به نقل از روزنامه اعتماد ، اصغر عبدلی که این هشدارها را در آخرین نشست موافقان و مخالفان تیلاپیا و همزمان با روز زمین پاک مطرح کرد، در ادامه صحبت‌های خود گفت: «کشور ما به کنوانسیون تنوع زیستی پیوسته و مساله گونه‌های مهاجم یکی از تعاریفی است که در کنوانسیون تنوع زیستی به صورت برجسته به چشم می‌خورد. ما تعهدات بین‌المللی و قوانین ملی گوناگونی مانند قانون حفاظت از تالاب‌ها را در رابطه با گونه‌های مهاجم داریم که سازمان حفاظت محیط‌زیست را ملزم می‌کند تا در این زمینه حساس باشد.

گونه‌های مهاجم الان در خیلی جاها اگر اولین عامل تهدیدکننده تنوع زیستی نباشند، دومین عامل هستند. مشکل این است که ما با جابه‌جایی لارو گونه‌های پرورشی از مزارع تکثیر به مراکز پرورش ماهی، مخازن سدها و تالاب‌ها عملا در حال پخش و گسترش ابعاد تهدیدات گونه‌های مهاجم هستیم. این کار سال‌ها و دهه‌هاست که انجام می‌شود از جمله اینکه سال‌ها قبل در همین دریاچه مصنوعی چیتگر، ماهی کپور پرورشی ریختند و الان میلیون‌ها ماهی غیربومی در همین دریاچه مصنوعی وجود دارد. همین بلا را بر سر بسیاری از تالاب‌ها و رودخانه‌ها آورده‌ایم و در خیلی از آب‌بندان‌ها، در تورهای صیادی باید بین هزاران گونه ماهی غیربومی بگردید تا بلکه یکی، دو گونه بومی پیدا کنید.

پرورش‌دهندگان ماهی کپور می‌گویند که گونه غیربومی مهاجم به حدی زیاد است که اصلا تولید ندارند چون همه غذایی که در استخرهای پرورش می‌ریزند، صرف رشد گونه‌های غیربومی می‌شود. ماهیان غیربومی در تالاب‌های ما غالب شده‌اند. هزاران شغل به همین واسطه از بین رفته، صیادان زیادی بیکار شده‌اند. چطور قرار است که این ماهیان غیربومی را از بین ببریم؟ آیا راه‌حلی دارید؟» عضو هیات علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی در اشاره به نمونه‌های متعدد دیگر گفت: «تیلاپیای زیلی در تالاب شادگان، ظرف ۳ سال بیش از ۴۰درصد را به خود اختصاص داد و الان صیادان آن را به اسم داعش می‌شناسند.

صیادان شادگان معترضند و می‌گویند باید تیلاپیای زیلی را از بین برد چون همه‌چیز را نابود می‌کند. می‌گویند تیلاپیای زیلی از عراق آمده اما آیا برای آن راهکاری هست؟ ما حدود ۲۰ سال پیش هشدار دادیم که این گونه توانایی تبدیل شدن به گونه مهاجم را دارد. در نظر داشته باشید که گونه‌های مختلف تیلاپیا متفاوت هستند و میزان تهاجم آنها هم بسته به گونه‌های مختلف فرق می‌کند. میزان تهاجمی بودن تیلاپیای نیل حتی بیشتر هم هست چون برخلاف تیلاپیای زیلی تخم را در لانه نمی‌گذارد بلکه در دهان نگه می‌دارد.

طبق اعلام رسمی سازمان حفاظت محیط‌زیست، تیلاپیای نیل از گونه‌های مهاجم و مضر برای تالاب‌هاست و ما در تلاش هستیم که جلوی ورود این گونه مهاجم را بگیریم. براساس مطالعات مختلفی که در دنیا انجام شده، تیلاپیا برای پرورش ماهی یک آفت محسوب می‌شود چنانچه استخرهای پرورش خامه ماهی را نابود کرده، به کپور ماهیان آسیب زده، کدورت و کیفیت آب را تغییر داده، بگذریم که رفتار تهاجمی آن روی گونه‌های بومی تا چه اندازه اثر منفی دارد.»

عبدلی افزود: «ارزیابی اثرات زیست محیطی شاید در دهه ۷۰ یا ۸۰ میلادی مورد توجه بود اما الان باید ارزیابی ریسک انجام شود. ارزیابی ریسک باید در سطح ملی انجام شود، چرا‌که هیچ‌گونه مدیریتی بر توزیع و جابه‌جایی گونه‌های مختلف ماهیان غیربومی در کشور وجود ندارد. فاضلاب استخرهای پرورش ماهی تیلاپیا در یزد بدون هیچ‌گونه کنترلی وارد طبیعت می‌شود و این هم دلیل نگرانی است. باور دارم در اکوسیستم‌های آبی کشور با یک انقراض گسترده و خاموش مواجه هستیم. سوالم این است که آیا اکوسیستم‌های آبی ایران تحمل بیشتر گونه‌های غیربومی را دارد؟ ما با پرورش ماهی مخالف نیستیم و معتقدیم آبزی‌پروری پایدار و سازگار با محیط‌زیست باید در اولویت قرار گیرد چون شیلات فقط آبزی‌پروری نیست.»

لزوم توجه و ارزیابی

در ادامه این نشست، حمیدرضا رضایی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، به اهمیت حفاظت از تنوع زیستی اشاره کرده و گفت: «از بین رفتن تنوع زیستی در جهان حاصل سه عامل اصلی است که عبارتند از: تخریب زیستگاه و تغییر کاربری آن، برداشت بی‌رویه از موجودات زنده و معرفی گونه‌های غیربومی و مهاجم. با توجه به اینکه حضور گونه‌های غیربومی می‌تواند باعث برهم زدن تعادل اکوسیستم و حتی انقراض گونه‌های بومی شود، لذا وظیفه ماست که به منظور حفظ تنوع زیستی ارزشمند کشورمان موضوعاتی نظیر تیلاپیا را با دقت بیشتر مورد توجه و ارزیابی قرار دهیم .

تجارب حضور گونه‌های غیربومی در اکوسیستم‌های آبی کشورمان به اندازه‌ای تلخ بوده که ضرورت کنترل گونه‌های غیربومی دیگر را یادآور می‌شود. خطرات ناشی از این مساله باید پیش از ورود گونه‌ها به کشور بررسی شود و نمی‌توان یک نسخه را برای همه جا پیچید. سوال این است که آیا پروتکل‌ها و ضوابط برای ورود تیلاپیا به کشور رعایت شده و اگر نشده چه مسائل و راهکارهایی را باید در وهله کنونی مدنظر قرار داد.» محمود حافظیه، معاون پژوهش و فناوری موسسه تحقیقات شیلات نیز در ادامه این نشست به بحث امنیت غذایی اشاره کرد و گفت: «بدون تردید برای هر گونه وارداتی نیازمند توجه به مسائل حفاظت محیط‌زیست هستیم. یکی از بهترین غذاها آبزیان هستند.

در حال حاضر ۱۴۰ کشور، پرورش تیلاپیا را در دستورکار دارند اما موضوع گونه‌های مهاجم هم هست که ضرورت توجه بیشتر و دقت را یادآوری می‌کند. در بحث تیلاپیا سازمان اجرایی، سازمان شیلات است و موسسه تحقیقات علوم شیلاتی که وابسته به سازمان آموزش، تحقیقات و ترویج وزارت جهاد کشاورزی است؛ کارهای تحقیقاتی در زمینه تکثیر، پرورش، تولید و ارزیابی‌های زیست محیطی را انجام داده و همین تحقیقات، سازمان حفاظت محیط‌زیست را قانع کرد که در ۴ استان کشور اقدام به صدور مجوز برای پرورش ماهی تیلاپیا کند. موسسه تحقیقات از ابتدا رویکرد زیست‌محیطی داشته و تولید تیلاپیا در محیط‌های بسته قابل کنترل را با تناژ بالا پیشنهاد کرده.

مردم پیش از آنکه ما مصرف تیلاپیا را تبلیغ کنیم، گوشت و فیله آن را پسندیدند. در سنواتی که تیلاپیا وارد کشور شد، مردم با خرید ۱۵ تا ۲۰ هزار تن استقبال خود را نشان دادند. از طرف دیگر کشور ما با مساله کاهش منابع آبی و از دست دادن بخش عمده آب‌های زیرزمینی مواجه است؛ این شرایط ایجاب می‌کند که ماهی مصرفی متناسب و با رعایت بسته‌های محیطی معرفی شود.

موسسه تحقیقات شیلات کشور در بحث امنیت غذایی، پرورش تیلاپیا را در محیط‌های بسته مدنظر قرار داد. باید توجه داشت که براساس آمار فائو، آینده آبزی‌پروری دنیا با ۷.۳ میلیون تن نخست به تیلاپیا، سپس میگو و گربه‌ماهی گره خورده لذا نگاه صرف زیست‌محیطی که هیچ کاری نکنیم و به محیط دست نزنیم، برای ما در سناریوی دیگری قرار می‌گیرد. دیدگاه ما این است که ضمن توجه به حفاظت محیط‌ زیست می‌توان با مدیریت صحیح‌تر با رشد و توسعه آبزی‌پروری در جهان همگام شد.»

تیلاپیای نیل و ابهامات

امید صدیقی، کارشناس اکولوژی ماهیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در ادامه این نشست، ضمن اشاره به مساله مهاجم بودن گونه تیلاپیای نیل گفت: «کارشناسان شیلات می‌گویند که تیلاپیای موزامبیک را اتحادیه جهانی حفاظت جزو ۱۰۰ گونه مهاجم معرفی کرده اما این بدان معنا نیست که تنها گونه موزامبیک مهاجم است بلکه تیلاپیای نیل را هم باید گونه خیلی مهاجم تلقی کرد. در تالاب شادگان با وضعیت فاجعه‌باری از نظر گونه مهاجم مواجه هستیم و بیش از ۶۰درصد منطقه را تیلاپیای زیلی اشغال کرده.

منابع مختلف علمی نشان می‌دهد تهدیدها و مخاطرات ناشی از تیلاپیای نیل دست‌کمی از تیلاپیای زیلی ندارد. ما بررسی طرح موسوم به پرورش تیلاپیا را از سال ۸۶ شروع و براساس مطالعاتی که انجام دادیم، با این پروژه مخالفت کردیم. جلسات زیادی در این زمینه داشتیم و درنهایت مشخص شد که تهدیدها و مخاطرات این گونه بیشتر از مزایای آن است.

شرایط در کشور ما خیلی متفاوت است، زیستگاه‌های آبی ما بسیار شکننده هستند و فشارهای زیادی روی آنها وارد است و این در حالی است که ما متاسفانه هیچ کنترلی روی جابه‌جایی گونه‌ها نداریم. اکثر گونه‌های غیربومی آبزی که وارد کشور شد، تقریبا به همه محیط‌های آبی گسترش پیدا کرد و ما نتوانستیم جلوی آنها را بگیریم.»

راهکار مدیریت پرورش تیلاپیا

علیرضا قائدی، سرپرست مرکز تحقیقات آبزیان آب‌های شور داخلی موسسه تحقیقات شیلات در ادامه این نشست، در پاسخ به انتقادها گفت: «من و همکارانم در موسسه تحقیقات شیلات و سازمان شیلات باور زیست‌محیطی داریم و معتقدیم که آبزی‌پروری باید با رعایت نکات زیست‌محیطی باشد و این‌طور نیست که بگوییم آبزی‌پروری را به هر قیمتی برای محیط‌زیست تایید می‌کنیم.

مرکز تحقیقات شیلات توجه داشته که بحث پرورش این ماهی در استان‌های ساحلی مطرح نشود بلکه پیشنهاد پرورش در جاهایی مانند استان یزد بوده که آب شور غیرقابل شرب و غیرقابل کشاورزی دارند. تمام تحقیقات ما هم بر این متمرکز بوده که این ماهی به صورت گلخانه‌ای و در فضای بسته باقی بماند. الان هم تیلاپیا در کشور وارد شده و از نظر پرورشی هم اقتصادی است؛ پس به جای حذف این ماهی از بحث آبزی‌پروری باید یک چارچوب مدیریتی برای آن تعریف شود. انتظار ما در موسسه تحقیقات شیلات این است که محیط زیستی‌ها به جای انتقاد راه‌حل ارایه دهند تا اثرات زیست‌محیطی به حداقل برسد.

منشاتیلاپیا در استان‌هایی مانند خوزستان برای ما مشخص نیست اما در مورد گونه‌هایی که موسسه تحقیقات شیلات پیشنهاد داده، اگر نگرانی هست ما به نوبه خود علاقه‌مند به دریافت راهکار هستیم.» امید صدیقی، کارشناس اکولوژی ماهیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در پاسخ به ارایه راهکار توسط محیط‌زیستی‌ها گفت: «از سال‌ها پیش در مورد راهکارها صحبت کرده‌ایم. هر گونه غیربومی باید ارزیابی ریسک شود و متاسفانه این اتفاق نیفتاد و فشار زیادی روی ما وارد شد که مجوزها صادر شود.

قبول دارم که دوستان شیلات روی این موضوع کار کرده‌اند اما کار آنها بیشتر روی تکثیر و پرورش بوده و ارزیابی ریسکی که توسط پژوهش‌های معدود انجام شده، نشان می‌دهد که ریسک این گونه بالا است به خصوص در شرایط اقلیمی ایران این گونه می‌تواند به راحتی پیوند خورده و گسترش پیدا کند و به‌شدت هم به گونه‌های بومی ما به واسطه رقابت آسیب خواهد زد.

در ظرف سال‌های گذشته شاهد بوده‌ایم که چه بلایی بر سر اکوسیستم‌های آبی آمده. مکاتبات و اسناد مختلف فقط مخالفت نبوده بلکه راهکار هم بوده لذا تا زمانی که شرایط مدیریت و کنترل وجود ندارد، بهتر است روی گونه‌های دیگر کار شود.» نیما پورنگ، رییس بخش اکولوژی موسسه تحقیقات شیلات کشور نیز به پخش شدن تیلاپیا در ۱۵ استان کشور اشاره کرد و گفت:

«موسسه تحقیقات علوم شیلاتی بنابر تمامی اسناد و ادله همواره توصیه کرده که پرورش تیلاپیا در چارچوب شرایط کنترل شده و محیط گلخانه‌ای باشد. خواهش ما از هر دو سازمان اجرایی (شیلات و محیط‌زیست) این است که پاسخگوی سوالات مطرح‌شده در بخش اجرایی باشند، چون بدون این پاسخگویی‌ها نمی‌توان جمع‌بندی درستی داشت. ضوابط و خروجی‌ها باید توسط سازمان محیط‌زیست و شیلات دراختیار همه قرار داده شود‌ تا بتوان ارزیابی درستی داشت. جلساتی مشابه این جلسه می‌تواند پایه‌ای برای رفع نواقص باشد.

متاسفانه آیین‌نامه و ضوابط مشخصی برای کنترل و نظارت بر هر گونه انتقال بدون مجوز گونه‌های غیربومی در سطح کشور وجود ندارد، برای رسیدن به نتیجه در این زمینه نیازمند هم‌افزایی و مشارکت بین سازمان‌های مربوطه هستیم. باید پاسخ داده شود که اگر گونه‌ای به صورت غیربومی وارد کشور شد و تولید دردسر کرد، راهکار چیست و چگونه باید برخورد کرد. فقدان راهکار پایشی و فقدان برنامه پایشی جهت بررسی پراکنش گونه‌های غیربومی و مهاجم یک معضل جدی است که سازمان‌های اجرایی باید در این زمینه پاسخگو باشند.

تا زمانی که متولیان اصلی این کار یعنی سازمان شیلات (به عنوان مسوول توسعه طرح تیلاپیا) و سازمان حفاظت محیط‌زیست (به عنوان مسوول نظارت بر طرح) پاسخگوی سوالات و ابهامات نباشند، نمی‌توان جمع‌بندی درستی داشت.» به دنبال اظهارات مخالفان، محمود حافظیه، معاون پژوهش و فناوری موسسه تحقیقات شیلات، افزود:

«حضور ماهی تیلاپیا در خوزستان براساس مطالعات دانشگاه بصره و مطالعات پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های جنوب کشور قطعا از طریق عراق صورت گرفته که سازمان حفاظت محیط‌زیست مسوول آن است که البته هیچ نظارت و مدیریتی در این مورد نداشته است. معتقدم که ارزش غذایی ماهی تیلاپیا در مقایسه با گوشت قرمز بیشتر ولی در مقایسه با سالمون و ماهیان مناطق سردسیر کمتر است.

موسسه تحقیقات علوم شیلاتی بر‌اساس خواست سازمان شیلات و مجوز سازمان حفاظت محیط‌زیست اقدام به وارد کردن ماهی تیلاپیای نیل به بافق یزد کرد و در این زمینه فقط وظیفه تحقیقاتی خود را به انجام رساند. در آن سال‌ها سازمان حفاظت محیط‌زیست از تحقیقات شیلات خواست تا مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی را انجام دهد و اگر درخواست مطالعات ریسک را طلب می‌کرد، به‌طور قطع انجام می‌شد و امروز در حالی موضوع مطالعات ریسک مطرح می‌شود که ارتباطی با ۱۰ سال پیش ندارد.»امید صدیقی، کارشناس اکولوژی ماهیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم افزود:

«باید به شرایط اکوسیستم‌های شکننده‌ای که داریم، توجه شود و لازم است که یک‌بار دیگر یک بازبینی جدی روی حوزه آبزی‌پروری داشته باشیم. متاسفانه در مورد همین گونه‌هایی که پرورش می‌دهیم، راندمان بسیار پایین است و این در حالی است که اکثر محیط‌های طبیعی را استفاده و به نوعی تخریب کردیم. به نظرم در آبزی‌پروری آن‌طورکه باید موفق نبوده و این‌بار هم باز به سراغ راحت‌ترین کار رفته‌ایم. انجام بازبینی را در شرایط کنونی یک ضرورت می‌دانم.»رسول قربانی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان هم افزود:

«تجربیات بیان شده در معرفی این گونه به اکوسیستم‌های آبی بیانگر وجود تهدیدات جدی است، لذا در مواجهه با گونه‌های غیربومی ابتدا باید ارزیابی ریسک در هر استان به تفکیک صورت گیرد تا در صورت موافقت محیط‌زیست، مجوز پرورش محدود و در شرایط ویژه صادر گردد. روش‌های هورمونی که به منظور تک‌جنس‌سازی این گونه تاکنون توسط موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور انجام شده، به صورت صددرصدی موفقیت‌آمیز نبوده و حتی درصد کوچکی از خطا با توجه به ویژگی‌های این ماهی می‌تواند تبدیل به تهدید بزرگی شود.

به نظر می‌رسد تنوع گونه‌های ماهیان بومی و پتانسیل پرورش این گونه‌ها در ایران به حدی باشد که نیازی به معرفی گونه جدید با این ریسک بالا نباشد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود به جای سرمایه‌گذاری بر این گونه‌، مطالعه و سنجش پتانسیل پرورش گونه‌های بومی دارای ارزش اقتصادی، در دستور کار سازمان‌های متولی امر پرورش از جمله سازمان شیلات و موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور قرار گیرد.

همچنین به دلیل اهمیت موضوع و از آنجایی که قبلا گزارش‌ها و مطالعات مختلف، حضور گونه‌های مختلف تیلاپیا را در اکوسیستم‌های آبی ایران تایید کرده‌اند، مطالعه پراکنش، پایش منظم و دقیق جمعیت تیلاپیا در اکوسیستم‌های آبی، راهکارهای کنترلی و جلوگیری از توسعه آن به سایر اکوسیستم‌ها توصیه می‌شود.»