جنگ دوم قره‌باغ؛ فرصت‌ها و تهدیدها

جارستان به نقل از تیک؛ مناقشه قره باغ از مهمترین تحولاتی بود که طی سال گذشته در منطقه قفقاز جنوبی رخ داد و نشان داد که توازن منطقه‌ای به راحتی قابل تغییر است، کشورهای همسایه اعم از ایران، روسیه و ترکیه رویکرد و راهبرد متفاوتی نسبت به مساله داشتند اما نهایتا با وساطت روسیه توافق آتش بس میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان صورت گرفت و علی رغم مخالفت‌های گسترده ای که‌ در ارمنستان به دنبال داشت حاکمیت باکو بر مناطق وسیعی در قره‌باغ پس از یک ربع قرن ثبیت شد.

تحولات قره‌باغ به گونه‌ای رقم خورد که برخی تحلیل گران در این مساله نسبت به نحوه برخورد ایران و ورود به موضوع قره باغ انتقاداتی دارند و معتقدند که شاید به نوعی آن نقش آفرینی که می توانستیم در این بحران داشته باشیم، به خوبی صورت نگرفت.

از سوی دیگر ترکیه که به نظر می رسد با اهداف خاصی پا به عرصه تحولات گذاشته تلاش‌هایی را برای حل مناقشه البته با رویکرد حمایت از جمهوری آذربایجان، انجام داد.
ضمن این که در این میان نباید از نقش روسیه با عنوان عنصر تاثیرگذار غافل شد، روسیه با میانجی گری به موقعی که انجام داد و نتیجه به آتش بس ختم شد بار دیگر موقعیت خود در منطقه قفقاز جنوبی را تثبیت کرد.
آتش‌بسی که آذربایجان آن را برای خود نوعی پیروزی تلقی کرد چرا که توانسته بود بخش هایی از قره باغ را پس گیرد. اما در آن سوی ماجرا این اتفاق زمینه ساز درگیری های جدید در ارمنستان شد و مخالفان نیکول پاشینیان نخست وزیر این کشور که با او از قبل هم مخالفت داشتند، دست به تظاهرات و اعتراضاتی زدند که کار تا استعفای نخست وزیر هم پیش رفت. درگیری و مناقشه قره باغ سابقه طولانی دارد و طی این سالها بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تلاش هایی را انجام دادند اما همه بی‌نتیجه بود.
گروه مینسک (آمریکا، فرانسه و روسیه) از بازیگران فرامنطقه‌ای البته غیر از روسیه، است که طی این سالها قرار بود به این مشکل رسیدگی و راهکاری برای آن بیاندیشد اما هیچگونه اقدامی انجام نداده و تلاش‌های آن نتیجه ای در بر نداشته است.
بنیاد حسین اف، سفیر آذربایجان در تهران در همان زمان درگیری ها در قره باغ طی گفت و گویی که با خبرگزاری ایسنا انجام داد، اظهار داشت: جنگ قره باغ با تجزیه طلبی شروع شد و اتباع ارمنی تبار آذربایجان از طرف کشورهای خارجی تشویق به تجزیه طلبی تهاجمی شده و در نتیجه، این جمهوری آذربایجان بود که ۳۰ هزار نفر شهید داده و قریب یک میلیون نفر از اتباع آذربایجان از زادگاه خود بیرون رانده شدند.

این دیپلمات آذربایجانی درباره تشکیل گروه مینسک (آمریکا، روسیه و فرانسه) می‌گوید: در سال ۱۹۹۲ گروه مینسک تشکیل شد تا این مناقشه حل و فصل شود، اما دو عضو از آن، کشورهایی هستند که از منطقه دور بوده و حل و فصل مناقشه قره باغ برایشان اولویت ندارد، لذا مردم آذربایجان تاکنون هیچ نتیجه‌ای مشاهده نکرده‌اند. لذا به نظر می رسد حل و فصل مناقشه قره باغ برای آمریکا و فرانسه اولویت ندارد.

از زمانی که جنگ در مرحله دوم در قره باغ شدت گرفت چندین بار آتش بس اعلام شد اما هر بار طرفین با متهم کردن یکدیگر آن را نقض کردند.

پس از چندین هفته که از اعلام آتش بس و توافق میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان می گذشت، وزیر خارجه کشورمان سفری را به پنج کشور جمهوری آذربایجان، روسیه، ارمنستان، ترکیه و گرجستان انجام داد. سفری که بخش مهم آن مسکو بود، آن هم به دلیل مسائل برجامی و مواضعی که روسیه در این زمینه داشت لازم بود تا مذاکراتی با طرف روسی انجام شود.

همگرایی و همکاری منطقه ای و تاکید بر حفظ صلح و آرامش میان همسایگان مهمترین محور رایزنی های وزیر امور خارجه کشورمان با مقامات روسیه و کشورهای منطقه قفقاز جنوبی بود. پیشنهاد همکاری ۶ جانبه منطقه‌ای قفقاز و تاکید بر نجات توافق هسته‌ای و احیای کامل برجام هم از مسائل مهمی بود که در این سفر منطقه‌ای مطرح شد.

سفر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان به قفقاز جنوبی و روسیه به منظور دستیابی به همگرایی منطقه‌ای آن هم در شرایطی که شاهد تحولات و تغییراتی در سطح بین المللی با توجه به روی کار آمدن دولت جدید آمریکا هستیم از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.

پس از توافق آتش بس در پی بحران قره باغ که با وساطت روسیه انجام شد بسیاری صحبت از این داشتند که ایران با توجه به اهمیت منطقه قفقاز سیاست و استراتژی درستی اتخاذ نکرده و به نوعی فضا را برای سایر کشورها فراهم کرده است. در حالی که ایران در شرایط بحران قره باغ همواره بر حفظ تمامیت ارضی دو کشور آذربایجان و ارمنستان تاکید داشت.

سید عباس موسوی سفیر کشورمان در جمهوری آذربایجان نیز با تاکید بر این که منافع ایران در امنیت قفقاز و آشتی دائمی میان دو کشور همسایه ما ( آذربایجان و ارمنستان) بر اساس حق و انصاف و احترام به تمامیت ارضی یکدیگر است، ابراز عقیده کرد: هیچ کشوری از ناامنی میان همسایگان و اختلاف آن ها سود نمی برد.

این دیپلمات کشورمان معتقد است ابتکار منطقه ای ۶ جانبه یعنی سه کشور قفقاز ( آذربایجان، ارمنستان و گرجستان ) و سه کشور بزرگ همسایه ( ایران، روسیه و ترکیه ) چنانچه محقق شود هم به صلح و امنیت پایدار در منطقه کمک می کند و باعث رونق تجاری و شکوفایی اقتصادی در منطقه خواهد شد.

موسوی تاکید کرد: ”همانطور که گفتم عدم تمکین به همه قرارها و ساز و کارهای منطقه ای و بین المللی برای پایان دادن به اشغال سرزمین های مسلّم جمهوری آذربایجان منجر به برخوردهای نظامی میان همسایگان ما شد. ایران از همان ابتدا سعی کرد آتش بس و سپس گفت وگوهای سریع میان طرفین آغاز شود. طرح صلحی که ایران داد تقریبا همان چیزی بود که بعد از ۴۴ روز جنگ و خونریزی پذیرفته و اجرا شد. البته جمهوری آذربایجان از همان ابتدا با طرح ایران موافقت کرد. ”
باید در نظر داشت جنگ قره باغ غیر از اهداف و مسائل سیاس دارای آثار اقتصادی هم بود به ویژه این که منطقه قفقاز جنوبی از نظر موقعیت ژئوپلیتیکی به گونه ای است که کشورها به دنبال نقش آفرینی در این منطقه هستند.
ایجاد کریدور از جمهوری آذربایجان (نخجوان) موضوع مهمی است که نباید از کنار آن به سادگی گذشت زیرا این مسیر، مسیر جدیدی برای انتقال انرژی به اروپا ایجاد می کند و از سوی دیگر ترکیه به جمهوری آذربایجان متصل شده و مسیر انتقال انرژی راحت تر صورت می گیرد.

سید محمد رضا دماوندی از کارشناسان حوزه قفقاز با این حال معتقد است؛ این جنگ و نتیجه آن نکته مثبتی برای ایران نداشته و ایران موقعیت و فرصت را برای نقش آفرینی از دست داده است. او می گوید گرچه برخی معتقدند حمایت ایران از آذربایجان باعث نزدیکی دو ملت شده اما واقعیت قضیه این هم نیست.

همه های و هویی که در بحران قره باغ به وجود آمده بود نهایتا با توافق آتش بس باکو و ایروان روز نهم نوامبر گذشته با میانجی‌گری ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه میان الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان تمام شد. با این توافق که مخالفت‌های گسترده‌ در ارمنستان را به دنبال داشت حاکمیت باکو بر مناطق وسیعی در قره‌باغ پس از یک ربع قرن ثبیت شد.