آیلاند

رحیم عبادی

جارستان به نقل از شرق؛ «آیلاند» نماد وظیفه‌شناسی معلمی دانا و توانا به نام سرکار خانم صفایی، دبیر ریاضی دبستان خواجه‌نصیر شهرستان آستارا است که به قول وزیر آموزش‌وپرورش موجب افتخار آموزش‌وپرورش شد. او با احساس مسئولیت اجتماعی در روزهای بحرانی شیوع ویروس کرونا با ارائه خدمات آموزشی به دانش‌آموزان در فضای آنلاین نام خود را در تاریخ ایران‌زمین ماندگار کرد. ورود ویروس کرونا به ایران موجب تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها شد؛ اما معلمان و استادان توانسته‌اند حدود ۲۰ میلیون نفر از دانش‌آموزان و دانشجویان این مرزوبوم را از طریق آموزش مجازی و به عبارتی سیستم یادگیری الکترونیکی (E-learning) آموزش داده و خلأ تعطیلی مدارس را جبران کنند. در هفته معلم به برخی فرصت‌ها و تهدیدهای پیش‌رو در شرایط کرونایی اشاره می‌کنم.

1. کرونا در ایران و جهان هم تهدیدها و هم فرصت‌هایی ایجاد کرده است و در این مسیر مدارس و دانشگاه‌ها هم کاملا متأثر شده‌اند. بنا بر آمار یونسکو حدود ۱.۵ میلیارد نفر امروز در جهان به دلیل کرونا از رفتن به مدرسه و دانشگاه محروم شدند، رجوع به آموزش مجازی در ایران و جهان مهم‌ترین راه برای جایگزینی ارائه خدمات به دانش‌آموزان و دانشجویان است و این فرصتی است که مقاومت‌های سنتی در نظام‌های آموزشی به‌ویژه در آموزش‌وپرورش ایران شکسته شود و در شکاف بزرگی که بین تحولات اجتماعی و تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سبک زندگی مردم و دسترسی به اطلاعات و دانش در قرن بیست‌ویکم در میان دانش‌آموزان و دانشجویان پدید‌ آمده، از یک سو و تکیه بر روش‌ها و شیوه‌های سنتی مندرس متعلق به دوران صنعتی تجدید‌نظر کرد؛ زیرا نمی‌توان با روش‌ها و ابزارهای دیروز، دانش‌آموزان و دانشجویان امروز را برای فردا تربیت کرد. لازم است فرصت درک ظرفیت‌ها و قابلیت‌های ایجاد‌شده در جامعه متأثر از ICT را به رسمیت شناخت و از آن به‌عنوان مزیتی برای نوسازی، روزآمدی و کارآمدی آموزش‌وپرورش و حتی آموزش عالی استفاده کرد.
2. آموزش مجازی پیش از آنکه استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات برای ارائه خدمات آموزشی باشد، یک سیستم و نظام آموزشی با عنوان یادگیری الکترونیکی یا learning -e است که مشابه دیگر زیر‌نظام‌های آموزشی از همه مؤلفه‌های یادگیری مثل یادگیرنده، یاددهنده، فرایندهای یادگیری، محتوا، نظام ارزشیابی، از همه مهم‌تر متأثر از رویکردهای یادگیری مانند شناخت‌گرایی، رفتارگرایی و سازاگرایی برخوردار است. در این رویکرد نقش دانش‌آموزان به‌عنوان نقش اصلی مسئول یادگیری خواهد بود و معلمان و منابع و سامانه‌های آموزشی نقش تسهیل‌کننده، راهنما و هدایت‌کننده دارند و بر‌اساس‌این روش‌های یادگیری به روش‌های فعال تبدیل خواهند شد و دانش‌آموزان از حالت انفعالی به حالت فعال و مسئول و مشارکت‌جو و کنجکاو برای کسب اطلاعات و دانش تبدیل می‌شوند و حتی در بسیاری موارد چنانچه از هدایت درستی برخوردار باشند، تولیدکننده دانش و محتوا نیز خواهند بود.
3. تا زمانی که مسئولان و مدیران ارشد وزارت آموزش‌وپرورش به ظرفیت‌ها و قابلیت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش‌وپرورش واقف نباشند، نمی‌توان در دوران جدید انتظار تحول اساسی در آموزش‌وپرورش را داشت؛ اگرچه در همان سال‌ها مرحوم مهندس علاقه‌مندان (که یادش گرامی باد) با بهره‌گیری از استادان دانشگاه مانند استاد دکتر علی‌اکبر جلالی، پدر فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران تلاش کرد با تدوین سند جامع فناوری در آموزش‌وپرورش قدم‌هایی مؤثر و راهبردی بردارند؛ اما به مرور زمان این رویکرد تحولی به حاشیه رانده شد و آموزش‌وپرورش که روزی پیشگام در بهره‌مندی از فناوری اطلاعات بود، امروز درباره آموزش عالی و دیگر نهادهای آموزشی کمترین قابلیت‌های راهبردی را دارد که لازم است با اراده مدیریت عالی و شورای عالی آموزش‌وپرورش و ستاد تحول بنیادین این مهم دنبال شود.
4. معلمان عزیز که با همه توان، دانش و تجربه و حتی با استفاده از امکانات شخصی به امر آموزش دانش‌آموزان در فضای مجازی مشغول هستند، نیازمند پشتیبانی و حمایت هستند، لازم است با همکاری وزارت ارتباطات دسترسی آسان به اینترنت در همه نقاط کشور فراهم شود و از سوی دیگر سامانه یادگیری و پرتال آموزشی مورد نیاز دانش‌آموزان و معلمان متنوع و روزآمد و تعاملی با همکاری دانشگاه‌ها و بخش خصوصی فراهم شود و آموزش و توانمندسازی معلمان در این حوزه در اولویت قرار گیرد. متأسفانه دانشگاه فرهنگیان که باید مسئولیت آموزش و پشتیبانی حرفه‌ای معلمان شریف را در این موقعیت حساس برعهده گیرد، غایب بزرگ و در انجام وظیفه اولیه خود ناتوان ظاهر شده است.
5. امروز هر خانه به یک مدرسه تبدیل شده و شعار خانه اول مدرسه و مدرسه خانه دوم محقق شده است، اولیای دانش‌آموزان با توفیق اجباری از طریق فراهم‌کردن ابزارهای یادگیری مانند تلفن همراه، کامپیوتر، اینترنت و… به یادگیری دانش‌آموزان کمک می‌کنند و در فرایند یاددهی و یادگیری مشارکت مؤثر و مفید دارند؛ تا‌آنجا‌که در مقطع ابتدایی برخی والدین ناچارند به جای معلم وقت مفید روزانه خود را صرف مدیریت آموزشی فرزندان کنند و البته این موضوع یک پدیده مبارک است که بخشی از مسئولیت یادگیری برعهده اولیا قرار گرفته و چه‌بسا در این مقطع نقش و جایگاه و زحمات معلمان بهتر درک شود؛ اما لازم است آموزش‌وپرورش با تنظیم و ارسال دستورالعمل‌هایی ضمن استقبال و تشویق والدین مراقبت‌های لازم را ازنظر تداخل در روش آموزش و تدریس و همچنین انجام‌ندادن تکالیف از سوی والدین و دیگر موارد مرتبط راهنمایی لازم را انجام دهد.
6. آموزش مجازی در آموزش‌وپرورش فرصت بی‌نظیری است برای خانه‌تکانی در بسیاری از مدل‌ها و شیوه‌های آموزشی، کیفیت‌بخشی به یادگیری با استفاده از قابلیت‌های فناوری اطلاعات، هوشمند‌کردن مدارس و سامانه‌های آموزشی و ارزشیابی دانش‌آموزان، تجدیدنظر اساسی در چاپ سالانه کاغذی کتب درسی، اقتصاد آموزش‌وپرورش و کم‌کردن هزینه‌های سربار و سرانه خدمات آموزشی، بهره‌مندی از مدل‌های ترکیبی در یادگیری
   (blended learning) و روزآمدکردن نظام آموزشی و… . آموزش‌وپرورش باید درک کند که فناوری اطلاعات و ارتباطات و محیط وب و دنیای مجازی بیش از آنکه تهدید باشد، یک فرصت بی‌نظیر برای معنی‌بخشیدن به مفهوم آموزش‌وپرورش و لذت‌بخش‌کردن یادگیری برای دانش‌آموزان است. باید پدیده‌های نوظهور مانند اینترنت و شبکه‌های ارتباطی و اجتماعی و فناوری‌های تحول‌آفرین مانند یادگیری از طریق تلفن همراه، یادگیری اجتماعی، هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و… را به رسمیت شناخت و خود را برای بهره‌مندی کامل از آن مهیا کرد.
   دیروز آموزش‌وپرورش در استفاده تلفن همراه برای دانش‌آموزان دبیرستانی محدودیت ایجاد می‌کرد؛ اما امروز یکباره نه‌تنها محدودیت‌ها برداشته شده و استفاده از تلفن همراه برای یادگیری را حتی برای دانش‌آموزان ابتدایی و پیش‌دبستانی الزام و تشویق می‌کند، این روش‌های افراط و تفریط موجب سرگردانی فرایندهای یادگیری و در نتیجه آسیب به کیفیت آموزش و یادگیری خواهد شد. آموزش‌وپرورش سال‌هاست که به دنبال تحول بنیادین در برنامه‌های آموزش‌وپرورش است و هزینه‌های فراوانی برای این امر متقبل شده است؛ اما چون معلمان و دانش‌آموزان به‌عنوان ارکان اصلی تحول در این فرایند غایب بوده و هستند، تاکنون تحول محسوسی ایجاد نشده است.
   اینک با قدردانی از تلاش‌های معلمان فداکار و گمنام که بار بزرگ مسئولیت آموزش و یادگیری را برعهده گرفته‌اند، شایسته است آموزش‌وپرورش با یاری‌جستن از قاطبه فرهنگیان در قالب فراخوان عمومی، زمینه بهره‌مندی از فناوری اطلاعات و ارتباطات را برای سال‌های آینده فراهم کنند و بدانند معلمان متعهد و وظیفه‌شناسی مانند سرکار خانم صفایی، معلم ریاضی شهرستان آستارا که نامش با عنوان «آیلاند» در تاریخ تحول آموزش‌وپرورش ماندگار شد، بسیارند و به پویش «تحول در آموزش‌وپرورش با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات با همراهی معلمان و همکاری اولیا» خواهند پیوست.
   *عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان