غلبه بر ترس از مرگ بر اثر بیماری

حسین ناصری . روان‌شناس پیشگیری

در شماره روز گذشته، به ترس و روان‌شناسی آن پرداخته شد. اگر ترس را واکنش طبیعی درباره یک موقعیت خطرناک بدانیم، نگرانی، پیش‌بینی محقق‌شدن یک خطر احتمالی در آینده است؛ نگرانی از اینکه نکند چکمان پاس نشود؛ نکند زلزله بیاید؛ نکند به کروناویروس مبتلا شویم 

و … . نگرانی وقتی رخ می‌دهد که ذهن فرد درگیر افکار منفی، حوادث و اتفاقات بد یا وخیم‌شدن شرایط شود. ویژگی نگرانی، افکار تکرارشونده و وسواس‌گونه است. با توجه به این نکته که نگرانی و اضطراب متمایزند، باید گفت که نگرانی بخشی از اضطراب است. نکته مهم دیگر این است که نگرانی، موضوعی ذهنی است؛ به این معنی که فقط در ذهن فرد اتفاق می‌افتد. البته نمی‌توان از نقش مثبت نگرانی در زندگی صحبت نکرد. وقتی که ما درباره موقعیت نامطمئن یا ناخوشایندی فکر می‌کنیم- نظیر موعد پرداخت قسط بانکی یا عملکردمان در کاری که به ما سپرده شده است- مغزمان به تکاپو می‌افتد. این وضعیت به ما کمک می‌کند که حل مسئله کرده یا اقدام به عمل کنیم که هر دو، تصمیمات مثبتی محسوب می‌شوند. در نتیجه باید گفت که نگرانی مانند ترس، امنیت ما را به دنبال دارد. زمانی نگرانی مضر است که ما را فلج کرده و مانع از اقدام‌کردن شود. با استفاده از سه روش می‌توان از نگرانی‌ها به‌درستی استفاده کرد؛ اول اینکه برای هر نگرانی زمان تعیین شود. وقتی زمان به پایان رسید (زمان پیشنهادی، ۲۰ دقیقه) ذهن به موضوع دیگری متمرکز شود. 

دوم اینکه در هنگام نگرانی از موضوعی، به جای میدان‌دادن به افکارِ نگران‌کننده، هرچه زودتر اقدامی مدنظر قرار گیرد. سوم اینکه نگرانی‌ها نوشته شوند. تحقیقات نشان داده است که هشت تا ۱۰ دقیقه نوشتن درباره نگرانی‌ها، منجر به کاهش افکار وسواس‌گونه می‌شود. در مجموع باید گفت نگرانی وقتی سودمند است که منجر به تغییر شود؛ در غیر‌این‌صورت نگرانی فقط به افکار منفی دامن خواهد زد. بعد از پرداختن به ترس و نگرانی، حالا زمان آن است که به مفهوم استرس پرداخته شود. طبق تعریف، استرس یا تنش، واکنش جسمانی به رخداد بیرونی است. برای اینکه چرخه استرس شکل بگیرد، لازم است که در ابتدا عامل تنش‌زا وجود داشته باشد. ضرب‌الاجل‌ها یا انجام یک آزمایش پزشکی مانند کولونوسکوپی، مثال‌هایی از عوامل تنش‌زا محسوب می‌شوند. عوامل استرس‌زا نظیر موقعیت‌های ترسناک که در بخش اول این مقاله به آن پرداخته شد، آمیگدال را فعال کرده و با ترشح آدرنالین و کورتیزول، علائم استرس را شکل می‌دهند: افزایش ضربان قلب، عرق‌کردن کف دست، بریده‌شدن تنفس (کوتاه و سریع) و… براساس مدت‌زمانی که فرد تحت تأثیر استرس قرار می‌گیرد، استرس به دو نوع حاد و مزمن تقسیم می‌شود. در استرس حاد، فرد ناگهان تحت تأثیر یک موقعیت استرس‌زا قرار می‌گیرد؛ مثل اینکه شخص، به موقع از مبدأ حرکت می‌کند تا سر وقت به قرار کاری خود برسد؛ ولی به علت تصادف، در ترافیکی سنگین گیر می‌افتد. در استرس حاد، بعد از گذشت زمان اضطرار، علائم استرس رفع می‌شود. در استرس مزمن، فرد مدت‌ها در معرض علائم استرس قرار می‌گیرد؛ به‌این‌علت که شدت موقعیت استرس‌زا کاهش نیافته یا رفع نمی‌شود. کارکردن با رئیس کمال‌طلب، نمونه‌ای از استرس‌های مزمن است. تحقیقات حکایت از آن دارد که استرس مزمن با بیماری‌های جسمانی نظیر بیماری‌های دستگاه گوارش، افزایش خطر بیماری‌های قلب و عروق و ضعیف‌شدن سیستم ایمنی مرتبط است. 
از سه روش می‌توان برای کاهش استرس سود برد. اولین روش ورزش‌کردن است. ورزش‌های هوازی به بدن کمک می‌کند تا تأثیر منفی هورمون‌های آدرنالین و کورتیزول به حداقل کاهش یابد. دومین روش، تفکیک موقعیت‌های استرس‌زا، به موقعیت‌های قابل حل و غیرقابل ‌حل است. پذیرش موضوعات غیرقابل حل و تلاش برای حل موارد قابل حل، تأثیر منفی استرس را کاهش می‌دهد. سومین روش، مقایسه‌نکردن استرس‌های خود با دیگران است. مقایسه‌کردن باعث می‌شود که به جای تمرکز بر یافتن راه‌حل، ذهن در افکار منفی غرق شده و به‌این‌ترتیب بدن فرد به علت مواجهه طولانی‌تر با موقعیت استرس‌زا، سریع‌تر، مستهلک شود. در مجموع باید گفت که استرس واکنش طبیعی بدن به موقعیت‌های استرس‌زا است. آخرین مفهومی که لازم است به آن پرداخته شود، اضطراب است. حداکثر درجه علائم نگرانی و استرس، منجر به اضطراب می‌شود. اضطراب ترکیبی از علائم ذهنی (نگرانی) و جسمی (استرس) است که نشان از داشتن حس ناخوشایند و تحمل‌ناپذیر در ذهن و جسم است.
به عبارتی وقتی فرد با نگرانی‌ها و استرس‌های عدیده‌ای مواجه شود، اضطراب بر او مستولی شده است. در اضطراب برخلاف استرس که باید عامل استرس‌زایی وجود داشته باشد تا علائم استرس آشکار شود، الزاما عامل استرس‌زایی وجود ندارد. اضطراب، پاسخ به زنگی است که اصلا به صدا درنیامده است. وقتی که فرد، قبلا اقساط خود را به‌موقع پرداخت کرده، ولی در مورد قسط‌های آتی خود علاوه‌بر اینکه نگران است، علائم جسمانی استرس را نیز در خود مشاهده می‌کند، فرد دچار اضطراب شده است. حد معمول علائم ذهنی و جسمی اضطراب بخشی از زندگی روزمره است، ولی وقتی که حجم این علائم به حدی زیاد شود که کارکردهای معمول زندگی فرد مختل شود، اختلال اضطرابی پا به میدان گذاشته است. تحت عنوان اختلالات اضطرابی، شش اختلال قرار می‌گیرد که عبارتند از: ۱. اختلال پنیک (هول): حمله شدید اضطراب همراه با احساس مرگ قریب‌الوقوع، ۲. اختلال فوبیا (هراس): ترس افراطی از یک موضوع یا شرایط، ۳. اختلال وسواس: وجود وسواس‌های فکری و عملی مکرر اعم از نظم و ترتیب افراطی یا شست‌وشو و پاکیزگی، ۴. اختلال PTSD (استرس پس از حادثه): مجموعه‌ای از علائم اضطراب که پس از بروز یک حادثه مهلک در زندگی نظیر زلزله یا تصادف رانندگی پیدا می‌شود، ۵. اختلال اضطراب فراگیر: داشتن احساس نگرانی و اضطراب در اکثر ایام، ۶. اختلال اضطراب اجتماعی: هراس از موقعیت‌های اجتماعی و اجتناب از شرکت در اجتماعات. در شرایط فعلی که ویروس کرونا با تمام قوا در بسیاری از کشورها، مردم را تهدید به مرگ می‌کند، سلامت روان جوامع نیز به راحتی دستخوش آسیب می‌شود. آگاهی‌داشتن افراد از اینکه دچار کدام‌یک از موضوعات ترس، نگرانی، استرس یا اضطراب هستند، گام اول در حفظ سلامت روان در این ایام است. به واسطه شیوه‌های خودیاری اشاره‌شده، افراد می‌توانند اقدامات مؤثری در جهت حفظ سلامت روان خود در پیش گیرند. ضمن اینکه سرویس مشاوره تلفنی ۱۴۸۰ می‌تواند به این افراد کمک کند که با مشاوره، مانع شوند که نگرانی و استرس‌ها به اضطراب بدل شود. 

در مورد کسانی که طی این مدت احساس می‌کنند که دچار اضطراب شده‌اند، روش‌های خودیاری، در کنار درمان دارویی و روان‌درمانی مفید خواهد بود. لازم به ذکر است که اختلالات اضطرابی که درحال‌حاضر زمینه شیوع بیشتری دارند شامل وسواس‌های شست‌وشو و پاکیزگی، هراس از میکروب (mysophobia)، هراس از مرگ (thanatophobia) و اختلال اضطراب فراگیر است. مهم‌ترین تصمیم افراد مبتلا، مراجعه به روان‌پزشک و روان‌شناس بالینی است که اولی با تجویز داروهای مؤثر و دومی با روان‌درمانی، مانع از مزمن‌شدن اختلال می‌شود. طبق پژوهش‌ها، بهترین شیوه‌های درمانی اختلالات اضطرابی، ترکیب دو روش دارودرمانی و روان‌درمانی است. لازم به ذکر است که درحال‌حاضر، داروهای ضداضطرابی که توسط روان‌پزشکان تجویز می‌شود، به افراد درگیر در اضطراب کمک شایانی می‌کند. ضمن اینکه پژوهش‌ها نشان داده‌اند، یکی از کارآمدترین شیوه‌های روان‌درمانی در اختلالات اضطرابی، درمان‌های شناختی- رفتاری است. در این شیوه‌ها، فرد دارای اختلال اضطرابی با الگوهای فکری که منجر به تشدید ترس، نگرانی و استرس در او می‌شوند آشنا شده و با استفاده از تکنیک‌های مختلف یاد می‌گیرد که چگونه افکار منفی خود را در سطوح مختلف تحت کنترل درآورد. آرمیدگی و حضور ذهن نیز از دیگر روش‌هایی هستند که در دوره روان‌درمانی توسط درمانگر به فرد یاد داده می‌شود.
البته آن دسته از کسانی که پیش از شیوع این ویروس ناشناخته، از سبک زندگی پیشگیرانه‌ای برخوردار بوده‌اند، به احتمال زیاد، دارای چنان سیستم دفاعی‌ای هستند که به خوبی بتوانند حمله این ویروس را با حداقل پیامدهای روان‌شناختی دفع کنند؛ بهداشت فردی، سبک تغذیه سالم، ورزش مستمر و مدیریت استرس (و به شکل کلی حفظ و ارتقای سلامت روان) همگی مواردی هستند که افرادی که از الگوی پیشگیرانه تبعیت می‌کنند، با تبدیل این موارد به عادت‌های مستمر، بالاترین ضریب ایمنی را برای خود فراهم می‌کنند. شاید کروناویروس، فرصتی باشد تا پیشگیری را وارد سبک زندگی خود کنیم.