لغو مجازات اعدام شدنی است؟

جارستان: دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه در سخنان اخیرش از لزوم بازبینی قوانین مرتبط با اعدام گفته است.
پیشتر نیز در قوه قضائیه و مجلس شورای اسلامی، مواضع موافقی درباره تجدید نظر در قوانین اعدام اعلام شده ولی هنوز قوانین مرتبط اصلاح نشده است و محاکم قضایی، ناگزیرند به استناد قوانین موجود، همچنان احکام اعدام را صادر کنند و از این باب، حرجی بر ایشان نیست.

احکام مرگ در قوانین ایران طبق یک تقسیم کلی بر دو نوع اند: احکام مبتنی بر شرع و احکام مقرر شده توسط قانونگذار (تعزیری).

طبق احکام شرعی، برخی جرائم، مستوجب مجازات مرگ هستند، مانند تعداد محدودی از جرائم جنسی، محاربه، برخی حدود شرعی در شرایط خاص و نیز قصاص نفس.

بدیهی است که در جمهوری اسلامی ایران که قوانین آن مبتنی بر شرع هستند، نمی توان احکام شرعی را از قوانین موضوعه حذف کرد. البته می توان در نحوه اثبات و اجرای آنها، ملاحظات بیشتری در نظر گرفته شود، کما این که امام علی (ع) زمانی که مطلع شدند در جایی عمل منافی عفت انجام می شود، چشم بر آن بستند و اصرار نکردند که حتماً باید آن دو فرد، مجازات شوند.

قصاص نفس نیز که در جرم “قتل عمد” صورت می گیرد، طبق شرع اساساً حق الناس است و تنها اولیای دم می توانند درباره اش تصمیم بگیرند.

می ماند اعدام های مرتبط با قوانین وضع شده توسط قانونگذاران (تعزیری) که اتفاقاً بیش از ۸۰ درصد از احکام سالب حیات را شامل می شوند، مانند مجازات های مربوط به مواد مخدر که سالانه افراد زیادی را به بالای چوبه دار می فرستند.

این گونه از قوانین که توسط قانونگذار وضع شده اند، بدون هیچ مانع شرعی می توانند اصلاح شوند. در چنین فرضی، به ناگاه رتبه ایران در اعدام که متأسفانه همواره جزو رده های بالای جدول جهانی است، افت می کند و نام ایران از فهرست کشورهای پر اعدام خارج می شود.

واقعیت این است که مجازات اعدام، به ویژه در خصوص مواد مخدر که بخش اعظم اعدام ها را شامل می شود، نه تنها کارایی نداشته است، بلکه می توان ادعا کرد که نتیجه عکس هم داده است.
وقتی حمل بیش از ۵ گرم هروئین، مجازات اعدام دارد(+)، کسی که در سناریوی حمل ۶ گرم هروئین قرار گرفته است، با یک محاسبه عقلی، به این نتیجه می رسد وقتی قرار است در صورت دستگیری برای ۶ گرم اعدام شود، پس چه بهتر که به جای ۶ گرم، یک کیلو یا ۱۰ کیلو و حتی بیشتر حمل کند؛ چرا که اگر دستگیر شود، در هر حال، اعدام می شود ولی اگر لو نرود، با مقادیر بالاتر، سود بیشتری می کند.

بدین ترتیب، مجازات اعدام، هر چند عده ای را می ترساند و از جرم بازمی دارد، ولی ریسک پذیری باقی مانده های میدان قاچاق را افزایش می دهد.

در واقع، اگر مجازات ها به صورت پله ای بالا بروند و مثلاً ۵ گرم n سال زندان داشته باشد و ۱۰ گرم ۱+n و ۲۰ گرم ۲+n سال زندان داشته باشد و همین طور تا حبس ابد بدون عفو و مرخصی بالا برود، بازدارندگی بیشتر می شود، بدون آن که حکم اعدامی در کار باشد.

گذشته از این محاسبه عقلی، در عمل نیز شاهد اثرگذاری جدی مجازات اعدام نبوده ایم و تعداد بالای اعدام های مرتبط با قاچاقچیان در کنار گسترش روز افزون توزیع مواد مخدر در جامعه شاهد این مدعاست.

علاوه بر این نکات، تعدد اعدام های غیر ضرور، به یک دستاویز تبلیغی علیه جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است به طوری که مخالفان و منتقدان بین المللی، با اعلام تعداد اعدام ها در ایران، کشورمان را جزو صدرنشینان جدول جهانی اعدام ها معرفی می کنند ولی هیچ وقت نمی گویند که حدود ۸۰ درصد از اعدامی ها، مربوط به قاچاقچیان مواد مخدر هستند، قاچاقچیانی که هدف بسیاری از آنها، انتقال مواد مخدر به اروپا بوده است.
در واقع جمهوری اسلامی، کلی هزینه می دهد که با قاچاقچیان مواد مخدر مبارزه کند و اروپا را منتفع کند ولی آخر ماجرا، از سوی همین اروپا به دلیل اعدام قاچاقچیان، به انواع اتهامات نواخته می شود.

بنابر این، منطقی تر آن است که مجازات اعدام که بازدارنده نیست از فهرست احکام تعزیری سالب حیات ، از جمله در خصوص مواد مخدر حذف شود و مجازات های جایگزین و پلکانی جایگزین آن شوند. در این صورت، انتظار می رود هم بازدارندگی مجازات های هوشمند جایگزین افزایش یابد و هم آمار اعدام – که برازنده ایران نیست – پایین بیاید.

خلاصه مطلب این که:
عده ای مدام می گویند “حالا که مجازات اعدام هست، وضع این است، وای به روزی که همین مجازات هم حذف شود.”
این حرف، ظاهر درستی دارد ولی اولاً قرار نیست که اعدام حذف شود ولی مجازات دیگری جای آن وضع نشود! اتفاقاً بنا به استدلال های متعددی که تنها یکی از آنها در این نوشتار آمد، اعدام کم اثر شده است و اگر مجرمی بداند که مثلاً ۳۰ یا ۴۰ سال یا تا ابد بدون داشتن حق مرخصی یا عفو، در زندان خواهد ماند، بیشتر دچار تردید خواهد شد تا زمانی که مرتکب قماری می شود که می داند یا وضعش خوب می شود یا به قول خودش از این زندگی فلاکت بار، خلاص می شود.

برای این افراد، اگر اعدام ، مصداق “مرگ یک بار شیون یک بار” است، حبس طولانی بدون آزادی و مرخصی، مصداق هر روز مرگ و هر روز شیون است.
ثانیاً فارغ از همه استدلال ها، به هر علتی که هست، اعدام بازدارنده نیست و عقل حکم می کند که مجازات غیربازدارنده، مورد بازبینی قرار گیرد، ضمن این که بحث حیثیتی هم در بین است.