مرگ طرح‌های شهری

یادداشتی از هاتف فرحناک  

بازنگری طرح تفصیلی برای جلوگیری از تخلف در ساخت و سازهای غیر مجاز و همچنین برقراری آرامش برای مردم از اهمیت زیادی برخوردار است. طبق بند ۲ ماده یک قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف آن (مصوب ۱۶ تیر ۱۳۵۳) طرح جامع چنین تعریف شده است: «طرح جامع شهر عبارت از طرح بلندمدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه ‌بندی مربوط به حوزه‌های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی، تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازهای عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز و انتهای خط (ترمینال) و فرودگاهها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی، بهسازی و اولویتهای مربوط به آن تعیین می‌شود و ضوابط و مقررات مربوط به تمامی موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نمادهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می‌ شود. از ابتدای ورود برنامه‌ ها (طرحها)ی جامع به داخل کشور ایران به عنوان و تحت پوشش پروژه‌ های اصل چهار ترومن – کمک آمریکایی ها به کشورهای عقب‌ مانده برای پیگیری اهداف خود و از جمله ممانعت از نفوذ کمونیست ها در این کشورها – انواع انحرافها در آن شکل گرفت. باتوجه به اینکه طرحهای جامع و تفصیلی شهرها باید تأمین کننده نیازها و موجب آسایش برای زندگی شهروندان در شرایط فعلی و آینده باشد، لذا قانونگذاران و برنامه ریزان مدیریت شهری، سالهاست که ضرورت تهیه طرح جامع برای هر شهر و طرح تفصیلی مبتنی بر آن طرح جامع را تشخیص داده و تکلیف نموده اند. در تهیه طرح جامع عموماً کلیاتی از کاربریها و تراکم های مورد نیاز هر منطقه از هر شهر و محدوده های قابل توسعه و شبکه های موجود و نیازهای آتی در مقیاس  همراه با ضوابط مربوطه، در افق ۱۰ ساله تعیین می گردد و در آن چشم انداز، تصویر آینده شهرها ترسیم می شود، ما نیاز شدید به افتادن در مسیر گسترش و تعمیق تولید در زمینه‌سازی برای یکپارچه‌ سازی مدیریت شهری و انطباق مستمر آن با شرایط روز جامعه و جهان امروز، زمینه‌سازی برای تبدیل شهرنشین به شهروند، توجه به سلامت روانی و جسمی شهروندان، برقراری نظام رصد و پایش علمی و توجه کامل به بازخورد برنامه‌ ها و طرحهای توسعه همه‌ جانبه و فراگیر شهری و … را به کناری گذاشتیم و تمام دغدغه حرفه شهرسازی، استقرار کورکورانه و از راه دور سرانه‌ ها و استانداردهای کاربریهای زمینهای شهری و محاسبه و برداشت وضع موجود کالبدی و تبدیل وضع موجود به وضع آرمانی کالبدی روی نقشه‌ های ۱/۵۰۰۰ تا ۱/۲۵۰۰ شد. این در حالی است که در کشورهایی چون آمریکا و کشورهای اروپایی ابتدا تولید صنعتی و کشاورزی رشد کرد و سپس این روند به توسعه شهرها و ایجاد تراکم و معضلات محیطی و اجتماعی منجر شد و سپس برنامه ریزی شهری توسط اندیشمندان بومی و برای پاسخگویی به آن معضلات در کنار معماری ظهور کرد و بتدریج تبدیل به یک رشته مهم و کارساز شد. هدف دولت در کنترل قیمت مسکن از یک‌سو و نگاه شهرداری به منابع درآمدی حاصل از ساخت‌وساز بیشتر از سوی دیگر، باعث شده هر دو آنها تغییراتی را در طرح تفصیلی جدید ایجاد کنند سالهاست همان کشورها، روشهای متعددی را در برنامه‌ ریزی از مقیاس خرد تا کلان و در رویارویی با معضلات مختلف و در مقیاسهای گوناگون، کشف کرده و به اجرا گذاشته اند که تعداد آنها اینک از بیست روش کلی هم گذشته است، ولی ما همچنان از همان روش منسوخ طرح جامع کالبدی که در واقع نوعی ابتدایی از برنامه ریزی کاربری اراضی است، بهره می‌گیریم بعضاً عدم جامع نگری کافی در تهیه طرح های جامع و تفصیلی، با در نظر گرفتن شرایط هر شهر و هر منطقه شهر از نظر پتانسیل ها و محدودیت های موجود است، که لازم است با گماردن تیم کارشناسی قوی برای بررسی و تحویل مراحل مختلف طرح و ضوابط از مشاور تهیه کننده آن طرح، از ضعف و کمبودهای احتمالی در تهیه طرحهای مذکور جلوگیری شود. عموماً تعویق در بازنگری به موقع در اکثر طرح های جامع و تفصیلی باتوجه به تغییراتی که در طول زمان ایجاد می گردد و غیره. موجب ارجاع تعداد زیادی از درخواستهای تغییر کاربری، افزایش تراکم و غیره از طرف شهرداریها به کمیسیون ماده ۵ برای بررسی و تصویب می گردد. تاثیر تخلفات ساختمانی و آرای کمیسیون‌های ماده ۱۰۰ بر تحقق طرح تفصیلی، شوراهای معماری و توافقات مناطق ، مصوبات کمیسیون ماده ۵ و مفاد طرح تفصیلی، بافت ناپایدار، جمعیت‌پذیری از دیگر عوامل عدم تحقق طرح تفصیلی بوده‌اند. در خاتمه لازمست از تصمیم اخیر دولت مبنی بر اختصاص وام و سایر تسهیلات برای نوسازی در بافت های فرسوده شهرها قدردانی و با اطلاع رسانی مناسب از آن حداکثر بهره برداری صورت گیرد و تلاش کنیم با این گونه نوسازیها به صورت مجموعه ای در این بخشهای وسیع و مشکل دار شهرها را، با انجام شهرسازی مجدد این بخش شهر را پر رونق نماید و از این طریق هم از مشکلات فرهنگی و اجتماعی در اینگونه بافتها بکاهیم. لازمست برای همه شهرها طرح جامع و تفصیلی واقع‌بینانه اصولی و به روز تهیه و بر اجرای هرچه بهتر آنها هماهنگی و عزم عمومی ایجاد نمائیم به طوریکه اجرای این طرح‌ها ما را به سوی مدینه فاضله مورد انتظار جامعه اسلامی ایرانی پیش ببرد و نگذارد منافع و نیازهای مادی دستگاهها یا افراد، ضرورت‌های فرهنگی و اجتماعی، رفاهی و ترافیکی حال و آینده شهرها را زیر پا بگذارد و پاسخگوی آیندگان نباشیم.