نگاهی تاریخی به حضور ارامنه در گیلان

جارستان:  ارامنه در گیلان همواره اقداماتی بزرگ و موثر داشته‌اند، در این مقاله تاریخی که به مناسبت فرارسیدن سال نو میلادی منتشر می‌شود، نگاهی به تاریخچه کلیسای مسروپ مقدس و آنچه بر ارامنه در گیلان گذشت داریم.

معین حسن‌زاده؛

ارامنه در گیلان همواره اقداماتی بزرگ و موثر داشته‌اند، در این مقاله تاریخی که به مناسبت فرارسیدن سال نو میلادی منتشر می‌شود، نگاهی به تاریخچه کلیسای مسروپ مقدس و آنچه بر ارامنه در گیلان گذشت داریم.

حضور مسیحیان در گیلان

آنطور که هاسنت لویی رابینو در کتاب ولایات دارالرمز ایران؛ گیلان می‌نویسید: «حضور مسیحیان در گیلان در سده‌های نخستین میلادی در تاریخ ثبت شده است»، استاد فرامرز طالبی نیز در کتاب تاریخ ارمنیان گیلان می‌نویسد: «در یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی ارمنیان به نام Voskeh Porik (به معنی میان طلا) که در سال ۱۴۹۴ میلادی نوشته شده است، مطالبی در خصوص ارمنیان در رشت دیده می‌شود.»

ارامنه همواره در تاریخ گیلان اثرگذار بوده‌اند و نقشی ویژه داشته اند، از یپریم خان ارمنی و نقشش در نهضت مشروطه تا آرسن میناسیان نیکوکار شهیر اهل رشت هر یک چهره‌ای ویژه از خود در شهر رشت به جا گذاشته‌اند.

کوچ اجباری ارامنه به ایران و گیلان

شاه‌عباس صفوی، قدرتمندترین شاه سلسله صفویه که حدود ۴ سال از ۱۶۴۲ تا ۱۶۶۶ حکومت کرد، هزاران ارمنی را به‌اجبار از ارمنستان به ایران کوچ داد تا بتواند از دانش، صنعت و هنر ارامنه استفاده کند و زمینه شکوفایی اقتصادی و هنری ایران را فراهم کند.

ارامنه در سراسر کشور پراکنده شدند، ولی این پراکندگی به لحاظ توازن جمعیت یکسان نبود. بیشتر ارامنه در شهر اصفهان یعنی پایتخت صفوی ساکن شدند و جمعیتی نیز در گیلان سکنی گزیدند. با مهاجرت ارامنه به ایران، هزاران ارمنی در مناطق شمالی ایران به‌خصوص رشت و انزلی اسکان یافتند.

خسرو خان گرجی

هاسنت لویی رابینو در کتاب ولایات دارالرمز ایران؛ گیلان می‌نویسد: «خسرو خان فرزند یک گرجی بود که در تفلیس تولد یافت و در کودکی به وسیله ایرانی‌ها زندانی شد.»

او بعداً به حکومت گیلان منصوب و در ۱۳ ربیع الاول ۱۲۳۰ هجری (۱۸۱۵ میلادی) برای شروع به کار بعنوان حاکم، عازم رشت شد.

در خصوص عملکرد او به عنوان حاکم گفته‌اند که در دوران حکومتش بازارها و راه‌های رشت را مرمت کرده است.

شورش علیه خسرو خان گرجی و تخریب کلیسای ارامنه

در رمضان ۱۲۳۴ هجری قمری (۱۸۱۹ میلادی) و پس از قریب ۴ سال حکومت، عده‌ای علیه خسرو خان گرجی حاکم وقت گیلان دست به شورش زده و اقدام به تخریب کلیسای ارامنه می‌کنند.

بر اساس اسناد شواهد تاریخی به نظر می‌رسد مکان این کلیسا در محدوده بازار و همان محل امروزی پاساژ آرسن بوده باشد.

شیوع طاعون ۱۸۳۰ در رشت

جیمز بیلی فریزر در سفرنامه خود به رشت که پس از طاعون ۱۸۳۰ بود، می‌نویسد: «خلأ ناشی از بروز طاعون مایه جلب عده فراوانی از بیگانگان شده است. تجارت ابریشم چنانکه پیش از این گفته‌ام چنان وسوسه‌گر است، که به رغم بیمای و مرگی که ممکن است، در زیر آن‌ها کمین کرده باشند، مردم را تطمیع و اغوا می‌کند.

اما در بازار بزرگ که روزگاری آن را پر ازدحام دیده بودم، نیمی بلکه دو سوم دکانها بسته بود و بقیه را یا سوداگران خرده پای ابریشم تصرف کرده بودند، یا دوره گردان و خرده فروشان چیت و قماش نخی و محصولات معمولی کشور. چیزی از آن جنب و جوشی که به خوبی به یادداشتم باقی نمانده بود، و در کوچه‌ها به ندرت انسانی دیده یا صدائی شنیده می‌شد.

در خصوص بعضی از کارگاه‌داران محل که معروف بودند تحقیق کردم، هیچ کس زنده نبود. سازندگان همه از میان رفته بودند. در واقع همینکه طاعون در خانه‌ای در گیلان راه می‌جست، به ندرت موجود زنده‌ای می‌فرستاد. در سفر سابق که در رشت بودم البته بیش از شصت هزار جمعیت داشت، و اکنون این رقم بین پانزده و بیست هزار است، اعم از گیلانی و غیرگیلانی اما این رقم نیز مورد اطمینان نیست.»

روزهای سخت ارامنه در گیلان

تا سال ۱۸۶۰ آنطور که هاسنت لویی رابین در کتاب ولایات دارالمرز ایران؛ گیلان نوشته است ارامنه در گیلان روزهای سختی را سپری می‌کردند، به نحوی که آنان اجازه نداشتند در روزهای بارانی از خانه خارج شوند زیر افراد تندرو معتقد بودند که ارامنه نجس بوده و اگر آب باران از روی بدن آن‌ها بر روی بدنشان بریزد سبب نجس شدن آنان خواهد شد.

ساخت مجدد کلیسای مسروپ مقدس (مریم مقدس) در رشت

در اول ژوئیه ۱۸۷۲ کلیسای مریم مقدس ساخته شد و ۳۱ ژوئیه ۱۸۸۸ میلادی و همزمان با عید آب‌پاشی توسط اسقف گریگوریس به «مسروپ مقدس» نام‌گذاری شد.

این کلیسا در کنار بازار ماهی فروشان رشت و در مکان فعلی پاساژ آرسن ساخته شده بود، اما امروز دیگر اثری از این کلیسا در شهر رشت نیست.

شیوع طاعون ۱۸۷۷ در رشت

مادام کارلا سرنا در سفرنامه خود به ایران که به نام مردم و دیدنی‌های ایران با اشاره به سفرش به رشت در ایام شیوع طاعون می‌نویسد: «طاعون تا آخر سال در رشت خسارت رسانیده و کشتار عظیمی کرده و پس از آن رفع شده بود. این مرض مسری که در آغاز سال ۱۲۹۴ هجری قمری (۱۸۷۷ میلادی) در دهکده‌ای به نام شفت واقع در دامنه کوه‌ها شیوع یافته بود.

در این موقع خسران بیماری بقدری بود که در کمتر از چهارهفته جمعیت به یک دهم تنزل کرد و شهر رشت، خواه بر اثر کشتار بیماری و خواه بر اثر فرار مردم خالی از سکنه شد.

بعد از مدتی کوتاه بیماری در رشت موضعی شد اما این درنگ دوامی نیافت. مرض بزودی به اطراف شهر رسید و بخصوص در دهاتی که مرقد امامزاده‌ای بود کشتار زیاد کرد زیرا بومیان گروه گروه به زیارت این امامزاده‌ها رفته بودند تا در پناه آن از بیماری مصون بمانند. در مدت هفت هشت ماه که طاعون دوام داشت بیش از چهارهزار نفر را در شهر رشت و دهات اطراف آن ازپا درآورد و تعداد بیمارانی که معالجه شده بودند تقریباً ده برابر کشته‌شدگان بود.

برخلاف عقیده پزشکان، فصل پاییز پیشرفت مرض را کند کرد. باران‌های سیل‌آسای ماه نوامبر محیط را پاک کرد و بخارات فاسدی را که مسبب این بلا بودند از میان برداشت. بدین ترتیب طاعون از بین رفت. برای مجزاکردن کانون بیماری از سایر نقاط در ماه ژوئن قرنطینه‌ای دوازده روزه در دهکده منجیل و جاهای دیگر برقرار کردند. اما چون در این کشور تصمیمات دولتی جز روی کاغذ اجرا نمی‌شود، برای کسانی که به مأموران بهداشتی پیشکشی می‌دادند راه باز بود. بسبب برقرارکردن این قرنطینه که رعایت آن دلبخواهی بود، عوارضی بر کالاهای تجاری بستند که سبب تأخیر در حمل و نقل آن‌ها گردید. براساس تحقیق هیئتی پزشکی که از قفقاز فرستاده شده بود، برای مسافران عازم روسیه و مال‌التجاره صادراتی ایران قرنطینه‌ای تازه و دوازده روزه در سرحد دو کشور برقرار شد. به نظر می‌آمد این احتیاط بیش از آنکه جنبه بهداشتی داشته باشد، سیاسی است.»

در هر صورت به شکل دقیق مشخص نیست تعداد ارامنه کشته شده در این دو شیوع طاعون طی این ۴۷ سال به چه میزان بوده است؟ اما مادام کارلا سرنا در همین سفرنامه می‌نویسد: «ولی عجیب آن که از اروپاییان کسی به این مرض مبتلا نشد.» موضوعی که احتمالاً به دلیل نوع غذا خوردن اروپاییان و احتمال قریب به یقین ارامنه بوده است.

حریق کلیسا با کودتای بلشویک‌ها

تنها ۱۰ روز پس از خروج میرزا کوچک خان جنگلی از رشت و در پی کودتای بلشویک‌ها در رشت، آتش سوزی مهیبی در بازار ماهی فروشان رخ داد که در پی آن حادثه، مدرسه و کلیسای ارامنه «مسروپ مقدس» که به نام «مریم مقدس» نیز شناخته می‌شد، به شدت دچار حریق شد، به گونه‌ای که کار از مرمت کاری و بازسازی گذشته بود.

آنطور که در مورد این حریق گسترده گفته شده است، آتش سوزی از بازار ماهی فروشان رشت آغاز شده و سپس به کلیسا رسید. همچنین هنگام آتش سوزی، زنگ‌های کلیسای مسروپ مقدس جهت آگاه کردن مردم از وقوع حریق به صدا در آمده بود.

انتقال موقت کلیسای ارامنه به مدرسه «م. آ. هوردانانیان»

در نتیجه تخریب کامل کلیسای مسروپ مقدس در بازار ماهی فروشان رشت، ارامنه رشت تصمیم گرفتند تا جهت ادای فرایض دینی خود موقتاً به مدرسه «م. آ. هوردانانیان» بروند.

ساخت بنای جدید کلیسای مسروپ مقدس در خیابان سعدی رشت

در ژوئن سال ۱۹۵۴ میلادی (تیر ماه ۱۳۳۳ خورشیدی) کلنگ ساخت کلیسای جدید ارامنه با نام مسروپ مقدس در خیابان سعدی رشت بر زمین خورد و نهایتاً در آگوست ۱۹۶۶ (شهریور ۱۳۴۵) افتتاح شد.

منبع عکس: مهندسین مشاور سردار افخمی – صفحه میراث معماری رشت