فروشنده درراه اسکار

جارستان:ساعت ۶:۴۵ دقیقه صبح امروز فیلم «فروشنده»، آخرین اثر اصغر فرهادی، اکران خود را آغاز کرد. از زمان شروع ساخت فیلم آخر اصغر فرهادی مردم پیگیر اکران این فیلم بودند و می‌خواستند نتیجه کار فیلمساز اسکاری سینمای ایران را روی پرده ببینند؛ فیلمی که از همان ابتدای تولیدش با حاشیه‌های فراوانی مثل چند فیلم اخیر اصغر فرهادی روبه‌رو بود.
بسیاری منتظر تماشای فیلم جدید اصغر فرهادی، تنها کارگردان برنده اسکار هستند؛ گروهی منتظر اوج‌گرفتن کارگردان و دست‌به‌دست کردن موفقیت‌های او هستند و برخی هم در رؤیای زمین‌خوردن فیلم و فیلمساز. تا این مرحله یعنی آماده نمایش‌شدن فیلم و پذیرفته‌شدن آن در جشنواره فیلم کن، دست گروه نخست بالاست تا بالاخره نتیجه نخستین نمایش فیلم در کن بتواند تکلیف بسیاری را با هفتمین اثر سینمایی این کارگردان ۴۴ ساله روشن کند اما «برسد به دست آهو» یا «مشتری» یا همان «فروشنده» چطور از کارنامه فرهادی سر در آورد؟
پروژه اسپانیا به بعد از «فروشنده» موکول شد
مرداد سال ۱۳۹۴ بود؛ روزهایی که شنیده می‌شد فرهادی قصد دارد به خارج از ایران سفری کند و اثر جدید خود را در کشوری غیر‌از ایران کلید بزند. انتشار یک خبر رسمی از سوی دست‌اندرکاران پروژه جدید فرهادی، این شنیده‌ها را نقض کرد؛ خبر حکایت از آن داشت که فرهادی قبل از سفر به اروپا می‌خواهد فیلمی در ایران کلید بزند: «اخبار حکایت از آن دارد که این روزها فرهادى قصد دارد پیش از سفر به اسپانیا و آغاز پیش‌تولید پروژه بین‌المللى‌اش، هفتمین فیلم سینمایی خود را در ایران کلید بزند. براساس خبرهای شنیده‌شده، او قرار است یکى از طرح‌هاى نوشته‌شده‌اش را به‌زودى در ایران جلوى دوربین ببرد.»
همزمان با انتشار این خبر، برای نخستین‌بار به صورت رسمی اعلام شد این کارگردان صاحب جایزه گلدن‌گلوب قصد دارد، مهر سال ۱۳۹۵ (ماه اکتبر سال ۲۰۱۶) فیلم دیگری را در اسپانیا کلید بزند و پدرو آلمادوار، یکی از تهیه‌کنندگان آن و پنه‌لوپه کروز، از بازیگران آن خواهند بود.
در مرداد سال ۱۳۹۴ هیچ جزئیاتی درباره اینکه فرهادی قصد دارد چه قصه‌ای را مقابل دوربین ببرد اعلام نشد تا اینکه به مرور اخبار از گوشه و کنار به گوش رسید. خود فرهادی در گفت‌وگویی درباره شکل‌گیری فیلمش می‌گوید: «زمانی که ساخت فیلم «گذشته» را به پایان بردم، کار روی داستانی را شروع کردم که در اسپانیا روی می‌دهد. لوکیشن‌ها را انتخاب کردیم و متن کامل فیلمنامه را بدون دیالوگ نوشتم. درباره این پروژه با تهیه‌کنندگان و بازیگران اصلی صحبت کردیم اما جمع‌کردن کل تیم سازنده فیلم به یک سال زمان نیاز داشت، من نیز خوشحال شدم که می‌توانم در این فرصت، فیلمی در ایران بسازم. خیلی راحت نبودم، دو فیلم پشت سر هم در خارج از ایران بسازم و از ساخت فیلم در کشورم فاصله بگیرم اما حالا همه چیز خوب است و من به پروژه فیلمم در اسپانیا خواهم پرداخت.»
انتخاب بازیگران با تلگرام
یک ماه و ۲۰ روز از انتشار خبر نخست گذشته بود که در تاریخ ۲۷ شهریور، ویدئویی از کاوه سجادی‌حسینی به‌عنوان دستیار فرهادی در شبکه تلگرام منتشر شد. او در این ویدئو از افراد علاقه‌مند به بازیگری خواست، فیلمی سه دقیقه‌ای از خود تهیه ‌کنند و آن را به‌واسطه تلگرام به دست گروه تولید اثر جدید فرهادی برسانند. او در این ویدئو برای علاقه‌مندان به بازیگری محدودیت سنی قائل ‌نشد.
نکته قابل‌توجه درباره این ویدئو غیر ‌از شیوه غیرمرسوم انتخاب بازیگر، حضور سجادی‌حسینی به‌عنوان دستیار و نبودن همراهان چند ساله فرهادی با او در این فیلم بود. پیش‌تر حمیدرضا قربانی، مریم نراقی و یاسر قارونی، فرهادی را در مقام دستیار همراهی می‌کردند و حالا سجادی‌حسینی با ساخت دو فیلم سینمایی در کارنامه، روی صندلی دستیاری نشسته بود.
انتخاب شیوه تلگرامی برای گزینش بازیگر موجب شده بود دایره گمانه‌زنی‌ها درباره فیلم فرهادی بسیار گسترده شود، برخی می‌گفتند فرهادی می‌خواهد از همین فیلم‌های سه دقیقه‌ای که دریافت می‌کند، فیلمی تهیه کند، شاید چیزی شبیه «سلام سینما»ی مخملباف و برخی اعلام می‌کردند بازیگران اصلی هم از میان همین علاقه‌مندان به بازیگری انتخاب خواهند شد اما همه چیز کمی بعد روشن شد.
شهاب حسینی برای سومین‌بار، ترانه علیدوستی برای بار چهارم
ترانه علیدوستی قبل از فیلم هفتم در فیلم‌هایی چون «شهر زیبا»، «چهارشنبه‌سوری» و «درباره الی» با فرهادی همراه بود و شهاب حسینی از «درباره الی» مقابل دوربین فرهادی رفت و اوج همکاری آنان در «جدایی نادر از سیمین» بود. حالا در پاییز سال ۱۳۹۴ اعلام شد این دو بازیگر بار دیگر با فرهادی همکاری خواهند کرد؛ بنابراین فرض انتخاب بازیگران اصلی از میان ویدئوهای تلگرامی منتفی شد و همچنین گمانه‌‌زنی‌های دیگر مبنی بر پخش ویدئوهای ارسالی در فیلم به‌کلی رد شد. خبرها حکایت از آن داشت که بازیگران انتخاب‌شده از تلگرام، گروه تئاتری حاضر در فیلم را تشکیل خواهند داد.
با برطرف‌شدن ابهامات در این بخش، پرسش اصلی مطرح شد که سوژه فیلم جدید کارگردان صاحب خرس طلایی جشنواره برلین، واقعا چیست؟
قصه ملتهب، مثل فیلم‌های قبلی
نخستین اسمی که از فیلم فرهادی انتشار یافت، این بود: «برسد به دست آهو». گفته می‌شد فرهادی با رئیس سازمان سینمایی توافقی کرده است مبنی بر اینکه متن فیلمنامه کامل در اختیار شورای پروانه ساخت قرار نگیرد و آنان فقط براساس طرحی هفت صفحه‌ای مجوز دهند. شاید براساس همان طرح هفت صفحه‌ای بود که ماجرای فیلم فرهادی این‌طور نقل‌قول می‌شد: زن و شوهری اهل تئاتر، بعد از نقل مکان به یک آپارتمان با اتفاقاتی جدید روبه‌رو می‌شود. گویا ماجرا به زنی که پیش از این دو ساکن آن ساختمان بود، برمی‌گشت.
همین قصه کوتاه موجب شده بود برخی شباهتی جدی میان این روایت و فیلمنامه هرگز ساخته‌نشده بهرام بیضایی به نام «لیلا دختر ادریس» بیابند؛ لیلایی که بعد از واردشدن به یک آپارتمان، ناخواسته در معرض زندگی زنی قرار می‌گیرد که پیش از او ساکن آپارتمان بوده است. هرچند این شباهت‌ها جلب توجه می‌کرد اما بعدها خبر رسید، این بخش، تنها سایه‌ای کمرنگ از قصه اصلی فیلم است. بعد از مدتی نام فیلم به «فروشنده» تغییر کرد؛ برگرفته از نام نمایشنامه مشهور آرتور میلر؛ «مرگ فروشنده». ایده «فروشنده» از زبان فرهادی این‌گونه بیان می‌شود: «مدتی بود از داستان ساده‌ای که در ته ذهنم بود، یادداشت‌برداری می‌کردم و زمانی که فرصت ساخت فیلم در ایران مهیا شد، تمام یادداشت‌هایی را که در مدت یک سال نوشته بودم، جمع کردم. همیشه دوست داشتم فیلمی بسازم که در دنیای تئاتر روی می‌دهد. زمانی که جوان‌تر بودم، تئاتر کار می‌کردم و این برای من خیلی بامعنا بود. داستان برای محیط تئاتر ایده‌آل است؛ بنابراین شروع به نوشتن سناریویی درباره بازیگران یک نمایش کردم. برایم واقعا دشوار است که بخواهم «فروشنده» را توصیف یا خلاصه کنم و حتی بگویم این داستان شخصا برای من چه معنایی دارد. همه چیز بستگی به چارچوب ذهنی خاص مخاطب دارد؛ اگر به فیلم به‌عنوان یک تفسیر اجتماعی نگاه کنید، این عناصر را به خاطر می‌آورید، شاید فرد دیگری آن را به‌عنوان یک داستان اخلاقی یا از زاویه دیدی کاملا متفاوت ببیند. آنچه می‌توانم بگویم این است که این فیلم یک‌بار دیگر به پیچیدگی‌های روابط انسانی به‌ویژه درون خانواده می‌پردازد.
یک فاجعه دیگر بعد از «چهارشنبه‌سوری»
روزهای پایانی سال ۱۳۸۳ بود، «چهارشنبه‌سوری» فرهادی در دست ساخت و ترانه علیدوستی مقابل دوربین کارگردان بود که خبر رسید برادر این بازیگر در روز چهارشنبه‌سوری دچار سانحه شده و درگذشته است. در همان زمان گفته شد، علیدوستی با درنظرگرفتن اهمیت ادامه کار، خیلی زود خود را با پروژه همراه کرده تا این اتفاق، فیلم را تحت‌تأثیر قرار ندهد.
پاییز ۹۴ بود که خبر غم‌انگیز مرگ غیرمنتظره یدالله نجفی، صدابردار «فروشنده»، همه را غافلگیر کرد. انتشار عکس‌هایی از فرهادی در مراسم تشییع این دوست و همکار هم بسیار غافلگیرکننده بود. صورت به‌هم‌ریخته او نشان از عمق اندوهش داشت اما گروه بالاخره بعد از یک هفته، کار را با حضور حسین بشاش، دستیار نجفی، در مقام این صدابردار فقید از سر گرفت تا فیلم از مسیر خود خیلی دور نشود.
ترجیح جشنواره کن به فجر
به‌دلیل زمان فیلمبرداری «فروشنده» بسیار بعید به نظر می‌رسید فیلم برای نمایش در بخش ملی جشنواره فجر که بهمن برگزار می‌شود، آماده شود. چنین هم شد و اصلا فرهادی درخواست نمایش فیلمش در جشنواره را پر نکرد. گمانه بعدی این بود که فیلم فرهادی برگ‌برنده بخش بین‌الملل جشنواره باشد که این هم خیلی زود رد شد. واضح بود با وجود احتمال نمایش فیلم در جشنواره کن، فرهادی این جشنواره را ترجیح خواهد داد اما ماجرای راه‌یافتن فیلم به کن خود اتفاقی پرکش‌وقوس بود.
«مشتری» در کن با حرف‌وحدیث فراوان
معمولا چنین است که فیلمسازان با یکی از جشنواره‌های درجه یک جهانی، بیش از باقی جشنواره‌ها همراه می‌شوند و نام آنان به پای ثابت این رویداد سینمایی تبدیل می‌شود؛ اتفاقی که مثلا درباره عباس کیارستمی و جشنواره فیلم کن رخ داده اما درباره فرهادی و فیلم‌هایش وضعیت به گونه دیگری است.
با اینکه فرهادی با ساخت «درباره الی…» توانست نخستین جایزه خود را از جشنواره برلین برای کارگردانی فیلم دریافت کند و در ادامه «جدایی نادر از سیمین» به شکلی منحصر‌به‌فرد سه جایزه این جشنواره را از آن خود کرد اما «گذشته» فرهادی که با تهیه‌کننده‌ای فرانسوی تولید شد، سر از کن درآورد و نتیجه آن، جایزه بهترین بازیگر زن برای بره‌نیس بژو بود. درباره «فروشنده» و زمانبندی پایان کار هم به نظر می‌رسید جشنواره کن هدف باشد که چنین هم شد. فیلم ابتدا در فهرست اسامی راه‌یافته به جشنواره جای نگرفت؛ اتفاقی نگران‌کننده که با انتشار یک خبر، حجم نگرانی‌ها کاهش یافت: اینکه هنوز «فروشنده» از سوی برگزارکنندگان کن دیده نشده است. این نومیدی با خبری خوشایند پایان یافت و فیلم به بخش مسابقه جشنواره راه پیدا کرد تا در روز شنبه ۲۱ ماه می یعنی اول خرداد، در دو سانس ساعت ۱۲ ظهر و ساعت ۱۰شب نمایش داده شود که طبق جدول برنامه‌ها، آخرین نمایش فیلم بخش مسابقه خواهد بود.
نکته قابل‌توجهی که در جریان انتشار خبر حضور «فروشنده» در کن مطرح شد، این بود که فرهادی نام اثر خود را در نمایش فرانسوی به «مشتری» تغییر داده است. تغییری تأمل‌برانگیز از فیلمسازی که جزئیات، حرف اول را در فیلم‌های او می‌زنند. او که همواره نام فیلم‌هایش، خود یکی از کدهای گره‌گشایی اثر بود، حالا در نام فرانسوی ۱۸۰ درجه زاویه دید را تغییر داده است. باید منتظر تماشای فیلم و مقایسه سنخیت آن با نام اثر ماند.
کن ساختار‌شکنی کرد: ۲ جایزه برای «فروشنده»
۱۹ سال پیش و هنگامی که عباس کیارستمی نخل طلا را به‌دست‌آورد، مردم به‌سرعت باخبر نشدند ولی این بار به لطف سایت‌ها و کانال‌های تلگرامی مردم در همان لحظه مطلع شدند و دیگر اهمیتی ندارد که صداوسیما خبر را منتشر می‌کند یا نه. این بار البته صداوسیما با فاصله در شبکه خبر و با لحن محترمانه‌ای این خبر را انعکاس داد.
۱۹ سال پیش از عباس کیارستمی نه‌تنها در داخل چندان تجلیل نشد که حتی نشریه‌ای خارجی مدعی شد کسانی در تهران و البته به شکل نمادین با حلقه «دار» در انتظار او بودند که چرا در آن فستیوال مصافحه‌ای داشته است.
اما این‌بار دو جایزه جشنواره سینمایی و معتبر کن برای فیلم «فروشنده» کام سینمادوستان ایران و فراتر از آن بیشتر مردم را شیرین کرد. فیلم «فروشنده» به کارگردانی «اصغر فرهادی» در فستیوال کن دو جایزه بهترین بازیگر مرد و بهترین فیلمنامه را به‌دست‌آورد و از این نظر پرافتخارترین فیلم سینمای ایران در یک جشنواره بین‌المللی به حساب می‌آید چراکه همزمان دو جایزه گرفته است.
***
«فروشنده» به پیچیدگی روابط انسانی درون خانواده می‌پردازد. وجه دیگر فیلم تغییرات سرسام‌آور شهری است و اینها مختص ایران نیست. «فروشنده» را از منظری سیاسی می‌توان به عصر پسابرجام نسبت داد. جالب اینکه فیلم قبلی او (گذشته) هم بلافاصله پس از روی‌کارآمدن حسن روحانی اکران شد که نشانی از تغییر را با خود حمل می‌کرد. این‌بار دنیا با این فیلم ایران را متصل به جهان و نه منفصل از آن می‌بیند.

بلیت‌های امروز در پردیس‌ها تمام شده است
فروش بیش از ۹۰ درصد ظرفیت صندلی‌های روز اول اکران فیلم «فروشنده» خبر از آغاز اکرانی طوفانی برای هفتمین فیلم اصغر فرهادی می‌دهد. تا لحظه تنظیم این گزارش، بلیت‌های امروز (چهارشنبه) در پردیس‌های اصلی تهران (آزادی، ملت، کوروش و چارسو) کاملا تمام شده است و بلیت‌های فردا و پس‌فردا هم به‌سرعت در حال فروش است. این درحالی است که هنوز فیلم در شهرستان‌ها روی پرده نرفته و با اضافه‌شدن سینماهای دیگر شهرها به چرخه اکران این فیلم، بی‌شک فیلم آخر اصغر فرهادی با فروش حیرت‌انگیزی مواجه خواهد شد. این بار دیگر رقابت با «اخراجی‌ها» میزان فروش فیلم فرهادی را تعیین نمی‌کند. نام فرهادی، سوژه ملتهب فیلم و حضور ترانه علیدوستی و شهاب حسینی مردم را به‌خودی‌خود وادار خواهد کرد به دیدن «فروشنده» بروند.

وقایع اتفاقیه